100-LECIE PCK

Do czterech razy sztuka

Czy wiesz, że dopiero za czwartym razem, kiedy skierowana została prośba do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, polska organizacja czerwonokrzyska została uznana na arenie międzynarodowej? Pierwszy raz z taką propozycją wystąpił w dniu 5 sierpnia 1915 roku Polski Komitet Pomocy Sanitarnej, który chciał być uznany przez MKCK za stowarzyszenie krajowe w odradzającej się Polsce, przedstawiając w obszernym memoriale swoją działalność. List ten pozostał bez odpowiedzi, z uwag na brak niepodległego bytu państwowego Polski.

 

Kolejną próbę podjęła, w porozumieniu ze swoim mężem Ignacym Paderewskim, Helena Paderewska w 1917 roku w Stanach Zjednoczonych, starając się o przekształcenie i uznanie założonej i prowadzonej przez nią w Stanach organizacji pn. Komitet Opieki nad Polskimi Żołnierzami w polskie stowarzyszenie krajowe Czerwonego Krzyża. W swoich wspomnieniach pisze: „Złożyłam do międzynarodowej organizacji podanie o zgodę na utworzenie Polskiego Czerwonego Krzyża, ale odmówiono ze względu na to, że Polska, nie będąc suwerennym państwem, według zasad stowarzyszenia nie mogła posiadać odrębnej organizacji Czerwonego Krzyża”. (Helena Paderewska, Wspomnienia 1910-1920). Przy braku akceptacji co do utworzenia Czerwonego Krzyża, Paderewska założyła w Stanach Zjednoczonych organizację Polski Biały Krzyż, której była prezesem.

 

Trzecią prośbę skierował do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie w dniu 15 grudnia 1918 roku książę Paweł Sapieha ze strony Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża w Galicji. Pomimo iż Polska od 11 listopada 1918 roku była niepodległym państwem, w dniu 24 grudnia z Genewy przyszła odpowiedź odmowna. W piśmie czytamy ”Jesteśmy gotowi do uregulowania naszych stosunków z Państwem bez pośrednictwa jakiegokolwiek rządu, lecz konieczne jest, aby państwo, w którym działało będzie Wasze Stowarzyszenie Narodowe Czerwonego Krzyża, zostało dopuszczone do podpisania konwencji Genewskiej, podstawy działania Czerwonego Krzyża”. MKCK dołączył do korespondencji broszurę o stowarzyszeniach krajowych Czerwonego Krzyża.

 

Dopiero czwarta prośba, skierowana przez zjednoczone Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża utworzone w dniu 18 tycznia 1919 roku po podpisaniu przez Rząd Polski Konwencji Genewskich, została rozpatrzona pozytywnie i 14 lipca 1919 roku PTCK zostało przyjęte do członków Ruchu MKCK.

Trzy Zarządy Główne PCK działające równocześnie

Sytuacja taka miała miejsce w czasie II wojny światowej. W związku z tragicznymi wydarzeniami wojennymi władze MKCK podjęły bezprecedensową decyzję: po raz pierwszy zgodzono się na złamanie zasad, jakie bezwzględnie obowiązują stowarzyszeniach krajowych  Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, związanych z istnieniem jednego centralnego organu, który stowarzyszenie reprezentuje, współdziała z rządem, który legalnie uznaje dane stowarzyszenie krajowe Czerwonego Krzyża.

 

Działalność PCK do chwili wybuchu II wojny światowej była zgodna ze wszystkimi zasada­mi Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (MCK). Sprawa skomplikowała się na jesieni 1939 r. W Warszawie działał Zarząd Główny z nowo wybranym w październiku Prezesem Wacławem Lachertem i Marią Tar­nowską jako wiceprezesem i delegatem do Krakowa. Zarząd Główny w Warszawie nie miał możliwości nawiązania kontaktu z powstałym także jesienią 1939 r. drugim Zarządem Głównym PCK w Paryżu.

 

W sierpniu 1939 r. prezes PCK gen. Aleksander Osiński i członek ZG PCK do spraw sto­sunków zagranicznych Anna Paszkowska udali się do Stanów Zjednoczonych i Kanady, aby prosić Polonię Amerykańską o pomoc finansową przeznaczoną na zakup niezbędnych rzeczy zbieranych przez organizację na wypadek wojny. Delegacja ta do Polski już nie powróciła. Po utworzeniu Rządu Polskiego we Francji Aleksander Osiński i Anna Paszkowska udali się do Paryża, aby tam utworzyć nowy ZG PCK. Na takie działanie w listopadzie 1939 r. wyraził zgodę MKCK.  Powstanie drugiego zarządu stowarzyszenia krajowego, do tego działającego poza granicami kraju, było sprzeczne z obowiązującymi zasadami Czerwonego Krzyża. MKCK uznał jednak za najważniejszy cel działanie na rzecz ludności, udzielanie pomocy humanitar­nej, możliwość skutecznej współpracy.  W 1940 roku  paryski Zarząd Główny przeniósł się wraz z emigracyjnym rządem Polski do Londynu, gdzie nadal prężnie działał. Sprawy formalnoprawne pozostawiono do zakończenia działań wojennych. W okresie wojny oba Zarządy działały niezależnie od siebie i starały się osiągnąć jak najwięcej.

 

Sytuacja wokół PCK skomplikowała się jeszcze bardziej w 1944 r. W chwili wyzwolenia spod okupacji niemieckiej władze Okręgu Lubelskiego PCK przekształciły się w pierwszy Za­rząd Główny PCK na wyzwolonym terenie Polski. Prezesem został Ludwik Christians. Zarząd ten podlegał nadzorowi polskiego dowództwa wojskowego i czynników politycznych nowej władzy. Do jego zadań należała opieka nad ludnością cywilną, więźniami wyzwolonymi z obo­zów koncentracyjnych i obozów pracy oraz żołnierzami walczącymi z Niemcami po prawej stronie Wisły. W tym momencie istniały więc i działały aż trzy Zarządy Główne tej organizacji (w Warszawie, Londynie i Lu­blinie). Jednak Zarząd w Lublinie nie miał uznania MKCK, który stał na stanowisku, że legalnymi władzami polskiego stowarzyszenia są władze w Warszawie i Londynie. Sprawę tych dwóch zarządów miano wkrótce wyjaśnić. Kończył się bowiem okres działań wojennych, a to oznaczało dla jednego zarządu likwidację. Na początku lutego 1945 r. doszło do po­łączenia obydwu Zarządów Głównych w kraju (warszawskiego i lubelskiego).  Prezesem pozostał Wacław Lachert, siedzibą nowych władz została Warszawa. Tym samym Zarząd Główny w Lublinie przestał istnieć. Po zakończeniu działań wojennych MKCK uznało warszawski Zarząd Główny za reprezentanta Polskiego Czerwonego Krzyża. Zarząd w Londynie działał poza granicami kraju, czyli nie spełniał podstawowego warunku Statutu Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Jednocześnie z chwilą uznania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w Polsce, londyński Zarząd przestał spełniać kolejne kryterium, jakim jest uznanie władz swojego kraju. Zarząd Główny w Warszawie stał się jedynym organem centralnym reprezentującym stowarzyszenie krajowe Czerwonego Krzyża w Polsce.

 

Organizacja Polskiego Białego Krzyża powstała 2 lutego 1918 roku w Stanach Zjednoczonych  w czasie I wojny światowej. Założyła ją Helena Paderewska, żona Ignacego Paderewskiego. Głównym celem było niesienia pomocy ofiarom wojny.

 

Helena Paderewska w 1917 roku w Stanach Zjednoczonych, starała się o przekształcenie i uznanie założonej i prowadzonej przez nią w Stanach Zjednoczonych organizacji pn. Komitet Opieki nad Polskimi Żołnierzami w polskie stowarzyszenie krajowe Czerwonego Krzyża. Wskutek odmowy Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża wobec utworzenia polskiej filii tej organizacji, H. Paderewska zorganizowała i finansowała nabór ochotniczek do służby pielęgniarskiej, by wysłać je w miejsca, gdzie podczas pierwszej wojny światowej walczyli Polacy wcieleni do trzech armii – rosyjskiej, niemieckiej i austriackiej. Organizacji nadała nazwę Polski Biały Krzyż. Organizacja działała na początku w Stanach Zjednoczonych, gdzie licznie zgromadzone członkinie gromadziły materiały, ubrania dla żołnierzy walczących w kraju oraz ochotników armii tworzonej we Francji (bieliznę, swetry, materiały opatrunkowe, skarpety, mydło, tytoń). Do akcji włączyły się też polskie parafie.  Szczególną opieką Biały Krzyż otaczał rodziny ochotników zwłaszcza w sytuacji śmierci lub kalectwa ojca rodziny. Drugim celem statutowym stowarzyszenia, z którego Biały Krzyż stał się szczególnie znany, było szerzenie kultury i oświaty, rozbudzanie postaw patriotycznych oraz świadomości narodowej i obywatelskiej wśród żołnierzy polskich służących w armiach zaborczych, a po zakończeniu I wojny światowej wśród żołnierzy służby zasadniczej Wojska Polskiego.

 

Po przyjeździe do Francji w 1918 roku H. Paderewska rekrutowała ochotników do walki o wolność Polski pośród jeńców wojennych i rannych żołnierzy w szpitalach. Działalność Polskiego Białego Krzyża we  Francji rozpoczęła się od  l marca, 1918 i trwała do  l czerwca. 1919 r. t.j. do ostatecznego przewiezienia Armii Polskiej do Polski. W tym czasie Polski Biały Krzyż zorganizował pomoc świąteczną  dla 27 000 żołnierzy, ochotnikom dostarczył bieliznę, książki, papierosy,  środki opatrunkowe, lekarstwa. Wysłał 12  ambulansów i dwa automobile dla armii, utrzymywał 42 pielęgniarki pracujące w szpitalach i kantynach.

 

Po przyjeździe do Polski w 1918 roku Helena Paderewska założyła w kraju Polski Biały Krzyż, którego została prezesem. Czym różnił się PBK od PCK obydwa działające w niepodległej Polsce?? W księdze Helena Paderewska. Na piętnastolecie jej pracy narodowej i społecznej 1914-1929, Chicago 1929 r czytamy:

 

„Kolizyj z utworzonym niemal równocześnie w Polsce Czerwonym Krzyżem nie było żadnych, gdyż Czerwony Krzyż zajmował się pogotowiem na czas wojny i rannymi w wojnie, jak i ich rodzinami, a Polski Biały Krzyż opieką  nad  żołnierzem w ogóle, gdy był zdrowym i aby go utrzymać w zdrowiu, aby go w pełnej miłości i poświęceniu dla sprawy utrzymać, na duchu podnieść, oświecić i z obowiązkami obywatelskimi zapoznać”.

 

W okresie międzywojennym PBK rozwijał się, prowadził szpitale, hurtownie, gospody, biblioteki żołnierskie, organizował kursy zawodowe. W 1936 roku został uznany za stowarzyszenie wyższej użyteczności. W czasie II wojny światowej Niemcy dokonując likwidacji organizacji społecznych, przekazali częściowo majątek Polskiego Białego Krzyża na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, ale to nie poprawiło sytuacji PCK, a wręcz ją pogorszyło z uwagi na fakt, ze środki z rachunków organizacji były mniejsze niż obciążenia budżetu z tytułu nieruchomości.  Polski Biały Krzyż rozwiązany został rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1946 r. (Dz.U. 1947 nr 2 poz. 6⁾ a jego majątek został przekazany Towarzystwu Przyjaciół Żołnierza.

Prywatna wojna

 

Rzecz działa się w Rozwadowie pod Stalową Wolą. Do tamtejszego szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża trafił, na zaproszenie księżnej Anny Lubomirskiej, świeżo upieczony lekarz, Eugeniusz Łazowski. Wkrótce ściągnął do siebie kolegę po fachu Stanisława Matulewicza, lekarza z pasją naukowca, który na zapleczu swojego służbowego mieszkania urządził laboratorium. Tu narodził się pomysł, który uratował życie tysiącom ludzi.

 

W swoim prowizorycznym laboratorium  Matulewicz odkrył, że powszechnie występująca w naturze i z natury nieszkodliwa bakteria proteus vulgaris OX19 daje w teście Weila-Felixa dokładnie takie same reakcje, jak mikroorganizmy, wywołujące tyfus. A właśnie test Weila-Felixa Niemcy wykorzystywali do potwierdzenia, czy krew pacjenta skażona jest tyfusem. I zdarzyło się, że Matulewicza odwiedził mieszkaniec, który wrócił na dwutygodniowy urlop z przymusowych robót w Niemczech. Błagał doktora, by obciął mu rękę albo nogę, byle nie musiał wracać. Matulewiczowi etyka lekarska nie pozwoliła amputować zdrowych kończyn, ale wstrzyknął domięśniowo młodemu mężczyźnie proteusa, instruując, że ma udawać otumanionego (jak to przy tyfusie), gorączkującego i zwijającego się w kłębek na skutek iście tyfusowego bólu brzucha. Krew pacjenta wysłał hitlerowskim lekarzom do zbadania, po kilku dniach dostał czerwony telegram: „Odczyn Weila-Felixa” dodatni. Pacjent na roboty nie wrócił. Matulewicz na tym pewnie skończyłby eksperyment, gdyby Łazowski nie znalazł wojennego zastosowania dla tego odkrycia. Przez ponad trzy lata wszczepiali mieszkańcom Rozwadowa bakterie proteusa wywołując epidemię, której nie było. Nie wiedzieli o tym nawet sami pacjenci, przez co udawało się tak długo utrzymywać całą sprawę w tajemnicy, ratując życie wielu osobom.

 

Policja i żandarmeria przestała zapuszczać się w okolice Rozwadowa, teren kilku gmin objęto kwarantanną, na granicznych słupach i drzewach zawisły ostrzeżenia: „Achtung! Fleckfieber. Okupant obawiał się tej choroby. Zwłaszcza epidemii w armii, dlatego za wszelką cenę Niemcy unikali kontaktu z chorymi. Po badaniach krwi mieszkańców Rozwadowa i okolic ogłosili epidemię i zakazali wjazdu do tego miasteczka. Łazowski i Matulewicz odnieśli sukces, bo brak odwiedzin Niemców oznaczał brak wywózek na roboty przymusowe, a także odroczenie likwidacji getta żydowskiego.

 

Lekarze cały czas zawyżali liczbę chorych, zamawiając coraz to nowe dostawy leków na tyfus. Jednak uwagę okupanta zwróciła w końcu niska śmiertelność wśród miejscowych. W końcu Niemcy wysłali do miasta delegację, która miała na własne oczy przekonać się, jak wygląda życie w odciętym od świata ośrodku epidemii. Lekarze przywitali delegację na obrzeżach miasta częstując suto chlebem, solą i alkoholem. Udało mu się dzięki temu upić głównego lekarza, natomiast pozostałych przedstawicieli zaprowadzili do mieszkańców, którzy rzeczywiście zachorowali na tyfus i kazali im pobrać próbki krwi. Niemcy się wystraszyli, że mogą się zarazić i polecili pobrać próbki Łazowskiemu. Po pewnym czasie gestapo odkryło, że dr Łazowski współpracuje z AK, po kryjomu leczy i opatruje rannych partyzantów i dlatego wysłali za nim nakaz aresztowania. Łazowski musiał uciekać do Warszawy, gdzie pozostał do końca wojny.

 

W 1945 r. doktor Łazowski podjął pracę w Instytucie Matki i Dziecka, a w latach 50. wyjechał z rodziną do USA, gdzie kontynuował praktykę pediatryczną i zdobył tytuł profesorski. Matulewicz przez Belgię wyjechał do Zairu, gdzie został znanym radiologiem. O niewiarygodnej   akcji obu polskich lekarzy świat dowiedział się ze wspomnień Łazowskiego, spisanych w latach 70. pt. Prywatna wojna. Wspomnienia lekarza-żołnierza 1933-1944. Wg obliczeń „ich tyfus” uratował przed śmiercią, wywózką do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty do Rzeszy ok. 8 tys. ludzi.

 

W Szkole Pielęgniarstwa PCK w Warszawie przy ul. Smolnej 6 , w 1938 roku zorganizowany został kurs spadochronowy dla słuchaczek szkoły. W programie nauczania, oprócz przedmiotów zawodowych, znajdowały się także przedmioty o tematyce wojskowej. Kurs spadochronowy był atrakcyjnym uzupełnieniem kształcenia pielęgniarek PCK. W kursie uczestniczyło 8 dziewcząt, a kurs obejmował tematykę teoretyczną i zajęcia praktyczne, w tym kilkakrotne skoki spadochronowe z różnej wysokości. Początkowo ćwiczenia balonowe odbywały się w Legionowie, a na zakończenie zorganizowano pokaz na Polu Mokotowskim w Warszawie.

 

 

Dużym wydarzeniem w historii polskiego pielęgniarstwa i Szkoły PCK był udział dwóch uczennic – Jadwigi Węgorzewskiej i Ireny Markiewicz w konkursie samolotów sanitarnych podczas Międzynarodowego Zjazdu Medycyny Sanitarnej w 1938 roku w Luxemburgu. Polska ekipa złożona z trzech samolotów wojskowych sanitarnych i patrolu skoczków sanitarnych, który tworzyły wraz z instruktorem uczennice Szkoły Pielęgniarstwa PCK uzyskała, Puchar Raphaela. Polki były jedynymi kobietami wśród ekip uczestniczących w pokazie i podbiły serca ponad 2-tysiecznego tłumu widzów.

 

Po ukończeniu kursu wszystkie uczestniczki wróciły do zajęć w szkole. Po wybuchu II wojny światowej zostały przydzielone do punktów sanitarnych gdzie służyły rannym i chorym.

Florence Nightingale była angielską pielęgniarką, działaczką społeczną i publicystką. Była zwana „Damą z lampą”. Nightingale wypracowała podstawy, na których opiera się współczesny wizerunek pielęgniarki. Jej zasługą jest zdefiniowanie metod i sposobów pielęgnacji chorych i poszkodowanych. W 1860 założyła w Londynie przy Szpitalu św. Tomasza pierwszą szkołę pielęgniarstwa – The Nightingale Training School (obecnie: The Florence Nightingale School of Nursing and Midwifery). Jest uważana za twórczynię nowoczesnego pielęgniarstwa.

Medal im. Florence Nightingale został ustanowiony przez MKCK i przyznany w setną rocznicę urodzin Florencji Nightingale 12 maja 1920. Pierwszą polską pielęgniarką nagrodzoną tym medalem była hrabina Maria Tarnowska w 1923 roku, a póki co ostatnią Anna Kaczmarczyk nagrodzona w 2017 roku.

Medal Florence Nightingale

 

 

Pierwsza Laureatka, hrabina Maria Tarnowska, działalność pielęgniarską rozpoczęła dość przypadkowo w 1913 roku. Była wówczas wraz z mężem Adamem Tarnowskim, dyplomatą austriackim, na placówce dyplomatycznej w Sofii. W czasie wybuchu I wojny bałkańskiej, chcąc poczuć się pomocną zgłosiła się na kurs pielęgniarstwa do tamtejszego szpitala. Decyzja ta miała wpływ na całe jej późniejsze życie. W czasie I wojny światowej, zgłosiła się w Wiedniu jako ochotniczka-sanitariuszka do pracy w Czerwonym Krzyżu i wyjechała na front. Przez jakiś czas pracowała w szpitalu w Krakowie, zorganizowanym przez Uniwersytet Jagielloński dla I Korpusu Krakowskiego. W 1919 roku w Warszawie dzięki środkom własnym i pozyskiwanym prywatnie darowiznom współorganizowała szpital polowy – już wtedy Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, w którym została kwalifikowaną pielęgniarką. W  1920 roku Tarnowska wraz ze swoimi podwładnymi brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej za co została odznaczona Krzyżem Walecznych. Po wojnie wstąpiła do Czerwonego Krzyża, z którym związała całe swoje życie zawodowe i społeczne.

 

W swoich wspomnieniach napisała: Wstąpiłam do Czerwonego Krzyża i zajmowałam się pielęgniarstwem, bo to było jedyne zajęcie, dzięki któremu mogłam być innym pomocna (M. Tarnowska, Przyszłość pokaże…)

 

 

 

Po I wojnie światowej nastał trudny czas demobilizacji pielęgniarek. Hr. Maria Tarnowska z wielkim wyczuciem chwili zaczęła w ramach Czerwonego Krzyża podejmować działania związane nie tylko z utrzymaniem, ale także z rozwojem pielęgniarstwa. Jedną z jej inicjatyw było ufundowanie przy Szpitalu Czerwonokrzyskim w Warszawie „Domu” przeznaczonego dla pielęgniarek, w którym zorganizowano kursy uzupełniające. Były to początki powstawania pierwszych narodowych, wykwalifikowanych kadr pielęgniarek. W tym czasie, na wniosek Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, w 1923 roku Tarnowska została odznaczona międzynarodowym Medalem Florence Nightingale.  Maria Tarnowska była pierwszą Polką, pielęgniarką, nagrodzoną tym odznaczeniem. Tym samym, doceniono przede wszystkim jest działalność w zakresie pielęgniarstwa i organizacji szpitali w czasie I wojny światowej.

 

Ostatnią nagrodzoną w 2017 roku pielęgniarką, jest Pani Anna Kaczmarczyk. Ubiegłoroczna Laureatka, to magister pielęgniarstwa i porucznik Wojska Polskiego. Swoją służbę rozpoczęła jako pierwsza kobieta – żołnierz w strukturach kompanii szturmowej 6. Brygady Powietrzno-Desantowej w Krakowie („czerwone berety”). Również jako pierwsza kobieta – żołnierz skakała ze spadochronem. Brała udział w misjach stabilizacyjnych w Bośni i Hercegowinie oraz w Afganistanie. Zajmowała się ewakuacją medyczną drogą lotniczą, opiekowała się pacjentami i kombatantami. Obecnie pracuje w krakowskim Wojskowym Ośrodku Medycyny Prewencyjnej.

 

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża docenił odwagę, ofiarność i kompetencje Pani Ani. Jak trudna jest misja, którą pełniła przez wiele lat – świadczą jej wspomnienia. Swoją pracę na misji w Ghazni wspomina tak: „Była to trudna misja, tęsknota za rodziną, trudny teren, ciężki klimat, izolacja i nieustannie, wszechpanujące zagrożenie. Mnóstwo rannych żołnierzy i ta bezradność, gdy mimo ogromnego wysiłku nie dało się żołnierza uratować, ból, przygnębienie i smutek i żałoba po stracie każdego z nich. Najgorsze było to, gdy żołnierz po wybuchu miny-aidika, patrząc przeraźliwym wzrokiem pytał, czy na pewno ma obydwie nogi i czy na pewno nie będą one amputowane oraz prośba, by zadzwonić do żony, do dzieci, że jest ranny ale żyje …. Pamiętam dzień, w którym mojemu koledze snajper przestrzelił obydwie ręce. Wymagał on stałej opieki medycznej w szpitalu wojskowym w Baggram. Wtedy dotarła do nas informacja o żołnierzach, którzy zginęli w Rosomaku…, pamiętam dni w których były ostrzały bazy i nie zawsze można było zostawić pacjentów i biec do schronu… było wiele takich dni. Do dzisiaj niektóre sytuacje mam przed oczami, wracają wspomnienia, więcej tych złych niż dobrych.”

 

 

Po powrocie z misji Pani Anna Kaczmarczyk pracowała przez 3 lata w Zespole Ewakuacji Medycznej jako pielęgniarka anestezjologiczna. Na co dzień zajmowała się ewakuacją drogą powietrzną rannych żołnierzy z rejonów misji. Najczęściej ewakuacje odbywały się na pokładzie samolotu Casa C-295, gdzie były zamontowane nosze LSTAT i dwa zestawy do intensywnej terapii. Najwięcej ewakuacji i najcięższe przypadki to byli ranni żołnierze i pracownicy cywilni z Afganistanu. Była to bardzo odpowiedzialna, satysfakcjonująca dla Pani Anny praca: „…wielka ulga jak po kilku godzinnym locie, lądowaliśmy najczęściej w Warszawie i przekazywaliśmy pacjentów w stanie ciężkim, ale stabilnym …, świadomość, że można komuś pomóc, udzielić wsparcia nie tylko medycznego, ale również psychicznego. Bo tak naprawdę z reguły pierwszą osobą, która najczęściej dociera do rannego żołnierza na misji jest pielęgniarka i ten pierwszy kontakt jakże ważny jest dla tego rannego. Żołnierze na misjach mają ogromne zaufanie do pielęgniarek, ale też zapominają, że my również potrzebujemy wsparcia, że tęsknimy, że nie możemy tylko słuchać i wspierać, ale także potrzebujemy wsparcia. PTSD również dotyka pielęgniarki”

Oddziały te są więc najstarszymi jednostkami organizacyjnymi Czerwonego Krzyża. Utworzenie pierwszych Oddziałów zapisano w Statucie z 1919 roku w par 39.

 

W 1934 roku powstały w Krakowie Związek Legionistów podjął inicjatywę usypania pamiątkowego kopca, będącego pomnikiem walk o Niepodległość. Na czele powołanego w Warszawie Komitetu Budowy Kopca stanął Walery Sławek. W dwudziestą rocznicę wymarszu I Kompanii Kadrowej z Krakowa do Kielc (6 sierpnia 1934) rozpoczęto sypanie Kopca. Po śmierci Józefa Piłsudskiego postanowiono nie ukończony kopiec nazwać jego imieniem, a w akcję sypania zaangażowano szeroko polskie społeczeństwo. Sypanie Kopca stało się swoistą uroczystością, na Sowiniec przyjeżdżało wiele delegacji polskich i zagranicznych.  Władze Krakowa ułatwiały uczestnikom dojazd na Sowiniec, wydając specjalne bilety komunikacji miejskiej.

 

Z inicjatywy Krakowskiego Oddziału, Polski Czerwony Krzyż postanowił również włączyć się w akcję sypania Kopca i zawieźć na Sowiniec ziemię zebraną z placówek czerwonokrzyskich na terenie całego kraju. Na dzień 17 maja 1936? roku zwołane zostało Walne Zgromadzenie PCK w Warszawie, na którym stawili się delegaci wszystkich okręgów i Oddziału Gdańskiego i przywieźli ze sobą ziemię czerwonokrzyską zebraną z wszystkich oddziałów w kraju, którą złożyli do specjalnie przygotowanej urny. Do Krakowa w celu oddania hołdu Marszałkowi Piłsudskiemu i złożenia urny z ziemią na Sowińcu wyruszyła delegacja złożona z członków Zarządu Głównego PCK na czele z Prezesem Kuhnem, członków Komitetu Głównego, delegatów okręgów. Delegacja uczestniczyła rankiem 18 maja w Mszy Św. w Katedrze Wawelskiej, po której w Krypcie Św. Leonarda, przy trumnie Marszałka, złożono wieniec z napisem „Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu – Polski Czerwony Krzyż”

 

Z Wawelu, delegacja pojechała na Sowiniec. W asyście sztandaru drużyna ratownicza PCK wniosła urnę na kopiec i uroczyście wysypała zawartą w niej ziemię. Uroczystość miała niezwykle podniosły charakter. Był to symboliczny hołd Polskiego Czerwonego Krzyża dla Marszałka, który za swojego życia wspierał naszą organizację.

 

 

 

 

Dodatkowo, ogromne zasługi w pomocy przy sypaniu Kopca Piłsudskiego miał Krakowski Oddział PCK. W związku z licznie napływającymi do Krakowa wycieczkami, delegacjami w celu złożenia Marszałkowi hołdu, Oddział Krakowski PCK organizował punkty sanitarno-ratownicze na Wawelu, na Sowińcu i dworcu kolejowym w celu niesienia pomocy doraźnej. W punktach pełniły służbę siostry pogotowia sanitarnego i ratownicy. Punkt na Sowińcu oraz na Wawelu i dworcu udzieliły pomocy w okresie od wiosny do jesieni 1935 roku  w 4753 przypadkach. Działalność ta spotkała się z wysokim uznaniem nie tylko władz centralnych PCK,  ale całego społeczeństwa.

 

 

Marszałek Józef Piłsudski powiedział o Polskim Czerwonym Krzyżu
„Ranny i chory żołnierz – to sierota wojskowy. Wchodzi nagle, jako odpadek wielkiej produkcji wojennej, do bezdusznej, skomplikowanej maszyny, bezsilny, zdenerwowany, często bezwolny. Trzeba włożyć duże wysiłki, aby w tej maszynie pracowało serce matczyne, które więcej kocha właśnie to dziecko, które jest nieszczęśliwe i zbolałe, a więc nieużyteczne dla pracy, i w tem leży szczytne i wielkie zadanie Czerwonego Krzyża w czasie wojny…”

 

 

Kopiec Piłsudskiego ma w sobie ok. 35 m wysokości oraz 130 tysięcy m³ objętości. Wysokość wzniesienia Sowiniec, na którym stoi: 358 m n.p.m., a średnica podstawy ma 111 m.

Mimo rozbudowy sieci ośrodków zdrowia przez państwo i samorządy oraz Ubezpieczalnię Społeczną  mieszkańcy wsi dotkliwie odczuwali brak opieki lekarskiej. Autorką pomysłu tworzenia na wsiach ośrodków zdrowia była hrabina Maria Tarnowska, Wiceprezes Polskiego Czerwonego Krzyża, z wykształcenia pielęgniarka.

 

Mieszkając w majątku Świerże na Lubelszczyźnie udzielała porad z zakresu pielęgniarstwa i higieny mieszkańcom swej wsi. Przerażały ją wówczas trudne warunki bytowe oraz zacofanie ludności wiejskiej (zaufanie do babek, znachorów i szarlatanów różnego typu), zwłaszcza w zakresie wychowania dzieci i higieny. Wystąpiła więc z projektem zorganizowania w ramach Czerwonego Krzyża sieci wiejskich ośrodków zdrowia w całym kraju. Propagując tę ideę pisała artykuły w prasie i wygłaszała pogadanki radiowe. Projekt zyskał faktycznie duże poparcie. Pierwszy wiejski ośrodek zdrowia utworzony został w posiadłości Tarnowskich w Świerżach. Przeznaczyli oni na ten cel  jeden z budynków mieszkalnych dla administracji, wyposażyli go i doprowadzili wodę i energię elektryczną.

 

W okresie do 1939 r. w Polsce, w Czerwonym Krzyżu,  na wzór ośrodka w Świerżach, uruchomiono ok. 300 takich obiektów. Dziś moglibyśmy powiedzieć, że tworzenie wiejskich ośrodków zdrowia było doskonałym przykładem partnerstwa właścicieli majątków, samorządów i PCK. Zaplecze lokalowe zapewniała gmina lub prywatny właściciel, a Zarząd Główny PCK kierował do pracy w ośrodku i opłacał wykwalifikowaną pielęgniarkę.  Na terenie Małopolski przykładem takiego ośrodka był  Zakliczyn. W 1938 roku zarejestrowanych w ośrodku było 110 dzieci, w poradni przeciwjagliczej 191 osób, w poradni przeciwgruźliczej 248. Działały także poradnie przeciwweneryczna, poradnia dla matek. Ogółem w ośrodku wiejskim udzielono w 1938 roku 4588 porad.

 

We współpracy z urzędami państwowymi i samorządami tworzone były także tzw. „lotne ośrodki zdrowia”, które też prowadził Czerwony Krzyż. Terenem ich tworzenia były miejscowości, które nie miały żadnej opieki lekarskiej. Do każdej z nich, raz w tygodniu przyjeżdżał lekarz zaopatrzony w lekarstwa i przyjmował chorych 5-7 godzin dziennie. Lekarzom towarzyszyły higienistki, pielęgniarki.  Lokale dla „lotnych ośrodków zdrowia” oddawały gminy, które także ponosiły koszty utrzymania tych lokali. Ośrodki te prowadziły przede wszystkim działalność zapobiegawczą. Ośrodki obejmowały opieka dzieci szkolne, z których każde miało być przynajmniej raz w roku przebadane.

W akcję szerzenia oświaty sanitarnej na wsi, popularyzację zasad higieny życia codziennego i walkę ze znachorstwem w okresie międzywojennym, Polski Czerwony Krzyż miał swój ogromny wkład. Szkolono także tzw. wiejskie przodownice zdrowia. Były to wiejskie dziewczęta kształcone na kursach czerwonokrzyskich z myślą, że po powrocie na wieś będą udzielać pierwszej pomocy w nagłych wypadkach i przyczyniać się, poprzez prowadzone akcje, do podnoszenia stanu zdrowotnego mieszkańców wsi.

 

Warto przypomnieć piękną, obywatelską postawę działaczy Polskiego Czerwonego Krzyża, którzy swą trudną i tragiczną misję pełnili w poczuciu patriotycznego i humanitarnego obowiązku.

PCK w okresie II wojny światowej zajmował się w ogromnej skali organizowaniem pomocy dla ludności cywilnej, borykając się jednocześnie z wieloma trudnościami, głównie finansowymi i szykanami ze strony władz niemieckich. Jedną z nich była m.in. propozycja finansowania Polskiego Czerwonego Krzyża przychodami z kasyna przy Al. Szucha (decyzją  generalnego gubernatora Franka). Polski Czerwony Krzyż odmówił piśmiennie przyjęcia dochodu z kasyna (motyw – niemoralny hazard), co skutkowało przyjazdem do Zarządu Głównego PCK przedstawicieli władz niemieckich z udziałem SD i Gestapo, oświadczających, że G. G. Frank czuje się obrażony, chcących wiedzieć kto jest odpowiedzialny  za taką decyzję. Maria Tarnowska – wiceprezes PCK, która była delegowana do kontaktów z Niemcami, tak wspomina to zdarzenie: „Wkrótce po otwarciu tej jaskini hazardu [ kasyna], w siedzibie Czerwonego Krzyża zjawił się pracownik warszawskiego biura generalnego gubernatora Franka. Pytał o mnie. Oznajmił, ze przybywa z wiadomością od przełożonego, który słysząc o trudnościach finansowych naszej organizacji, postanowił oddać jej dziesięć procent dochodów z kasyna. Byłam oburzona tą propozycją.

– Jestem gubernatorowi wdzięczna za życzliwość- odparłam – ale nie możemy przyjąć darowizny.

– Dlaczego? – Reakcja mojego rozmówcy była typowa dla Niemców, którzy nie potrafili zrozumieć cudzych odczuć.

– Ponieważ źródło dochodu jest w najwyższym stopniu niemoralne i dlatego osoby, którym zobowiązani jesteśmy pomagać, niewątpliwie miałyby nam za złe ciche poparcie dla kasyna gry.

– Czy pani stoi na czele Polskiego Czerwonego Krzyża? – zapytał wysłannik.

– Nie, jestem wiceprezesem. Organizacją kieruje pan Lachert.

– W takim razie proszę go tu wezwać – oznajmił.

Poprosiłam więc przewodniczącego, który dał Niemcowi identyczna odpowiedź” (s. 125-126).

Kilka dni później władze hitlerowskie wezwały prezydium PCK do Krakowa gdzie zastępca G.G. Franka kategorycznie zabronił przyjmowania nowych członków PCK i pobierania składek członkowskich, zezwalając na przyjmowanie tylko dobrowolnych ofiar – co miało skutkować upadkiem organizacji. Ponadto polecił rozwiązać wszystkie Zarządy Okręgowe i Oddziałowe zgodziwszy się na pozostawienie w Okręgach i Oddziałach tylko po jednym pełnomocniku Zarządu Głównego, zaś samą siedzibę Zarządu Głównego przenieść do Krakowa (ostatnie zarządzenie udało się zmienić, ustanawiając delegata PCK w Krakowie). Następnie po powrocie do Warszawy członków Prezydium PCK, oświadczono im, że życzeniem, a właściwie poleceniem rządu jest, aby stanowisko Prezesa Zarządu Głównego PCK objął p. Landsberg. W związku z taką decyzją, przyjęto odmowne stanowisko, motywując je tym, że aktualnie urzędujący Prezes Lachert został powołany z wyboru Rady Naczelnej i cieszy się zaufaniem społeczeństwa polskiego i, że Polski Czerwony Krzyż nie zrobi żadnego kroku w kierunku wyboru Prezesa wskazanego przez Niemców, zwłaszcza, że obecny skład Zarządu PCK został notyfikowany w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu w Genewie.

Inną ciekawą relacją opisującą stosunki Polskiego Czerwonego Krzyża z władzami niemieckimi jest relacja Wacława Lacherta – Prezesa PCK, który pisał: „ Przypominam sobie jeszcze 2 moje wyjazdy do Krakowa na zaproszenie władz niemieckich. Pierwszy z nich miał na celu zaprojektowanie wycieczki przedstawicieli PCK do obozu jeńców wojennych w Murnau. Ponieważ dowiedziałem się, że na konferencje został zaproszony i P. Ronikier zwróciłem się do niego na chwile przed posiedzeniem i wyczułem, że był zachwycony tym projektem lansowanym przez propagandę niemiecką. W paru mocnych słowach osadziłem te zachwyty i pomimo, iż R. przyrzekł Niemcom udział w wycieczce do Murnau kategorycznie odmówiłem naszego uczestnictwa. Sekundował mi dzielnie, jak zresztą zawsze, nasz sekretarz Zarządu Głównego. p. Kazimierz Skarżyński i po wysłuchaniu wygłoszonego przez prezesa niemieckiej propagandy nadzwyczaj uprzejmego zaproszenia do wycieczki do Murnau, zabrałem głos, uprzedzając p. Ronikiera z obawy, aby się nie zaangażował, podziękowałem za zaproszenie i odmówiłem stanowczo naszego udziału w niej, stawiając wniosek, że PCK pozbawiany systematycznie swych uprawnień przez zarządzenia władz niemieckich i pozbawiony nawet odpowiedzi na wielokrotne protesty dotyczące aresztów działaczy czerwonokrzyskich, wyroków śmierci na internowanych w obozach jeńców (sprawa Kasztelana i wielu innych) raczej chciałby wiedzieć, co się dzieje w Dachau, Oświęcimiu, Majdanku i innych więzieniach, a nie wizytować swych rodaków we wzorowym obozie Murnau dla dogodzenia propagandowym celom niemieckim.

PCK posiada poważny kapitał moralny w społeczeństwie polskim i nie ma zamiaru tak lekkomyślnie go utracić, przyjmując udział w tego rodzaju imprezach. Prezes propagandy niemieckiej był zaskoczony stanowiskiem PCK, powiedział, że go nie rozumie, ale na tem musiał poprzestać, natomiast przewodniczący na Zebraniu przedstawiciel wydziału opieki (nazwiska nie pamiętam) zwrócił się do nas, abyśmy na piśmie zgłosili nasze protesty i dezyderaty, które będą rozpatrzone. Obszerny memoriał w tej materii wysłany po kilku dniach przez nas pozostał jak zawsze bez skutku i nawet bez odpowiedzi”.

 

Polski Czerwony Krzyż nie dał się też w najmniejszej nawet mierze wciągać w tryby niemieckiej propagandy w trakcie odkrycia mordu katyńskiego, trafnie rozumiejąc, że skoro Związek Radziecki prowadził wojnę z Niemcami hitlerowskimi, to niezależnie od układów sytuacyjnych i własnego punktu widzenia na wydarzenia 1940 i 1941 roku nie wolno w niczym pomóc niemieckiej propagandzie. To odpowiedzialne stanowisko znalazło swe odbicie w fakcie zdecydowanej odmowy PCK udzielonej władzom hitlerowskim (mimo grożących najsurowszych konsekwencji) publicznego określenia w jakiejkolwiek formie daty zbrodni. Jak zaś wiadomo określenie daty mordu katyńskiego było równocześnie jednoznacznym wskazaniem sprawców, czego Polski Czerwony Krzyż jako organizacja bezstronna nie mogła zrobić.

 

Opracowano na podstawie:

• Maria Tarnowska „Przyszłość pokaże…”, wydanie Łomianki 2012 r.
• Sprawozdanie poufne Polskiego Czerwonego Krzyża. Raport z Katynia.

Dawstwo krwi początkowo nie było głównym obszarem zainteresowań władz PCK. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku, w obliczu zbliżającej się wojny oraz upowszechniania transfuzjologii, pojawiły się głosy apelujące o przekazanie PCK zagadnień związanych z dawstwem krwi. Wśród znawców tematu pojawiały się głosy o konieczności organizowania ośrodków dla krwiodawców, wskazywano wówczas Polski Czerwony Krzyż jako instytucję predestynowaną do tego zadania. Początki tematyki krwiodawstwa w PCK naznaczone są nie tylko organizacją ośrodków krwiodawców, poborem krwi, ale przede wszystkim działalnością badawczą.

 

W 1935 roku PCK rozpoczął zorganizowaną działalność na rzecz krwiolecznictwa obejmującą organizację kursów dla lekarzy oraz propagandę dawstwa krwi. Utworzono również pierwszy w Polsce Instytut Przetaczania Krwi w 1935 roku pod kierownictwem Henryka Gnoińskiego,  przy Szpitalu Głównym PCK w Warszawie.

 

Instytut znajdował się przy ulicy Smolnej 6, w obrębie kompleksu złożonego z siedmiu budynków. Trzy z nich zajmował szpital (oddziały: chirurgiczny, ginekologiczny, wewnętrzny), w dwóch mieściła się Szkoła Pielęgniarstwa PCK oraz Instytut Przetaczania  i Konserwacji Krwi, a w pozostałych administracja i zaplecze techniczne. Szpital Główny, Szkoła Pielęgniarska i Instytut Przetaczania i Konserwacji krwi podlegały bezpośrednio Zarządowi Głównemu PCK. W Instytucie prowadzone były badania nad konserwacją krwi i regeneracją krwi po jej dużych utratach i pod wpływem podania krwi świeżej.

Pierwszy w Polsce Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi (stworzony przez H. Gnoińskiego) powstał dzięki inicjatywie oraz wieloletnim staraniom profesora Bolesława Szareckiego. W chwili powołania tej jednostki, był on członkiem Zarządu Głównego PCK. Krwiodawstwem i krwiolecznictwem interesował się od lat dwudziestych. Aktywne uczestnictwo Szareckiego w wielu dyskusjach na temat organizacji krwiodawstwa, a także wiedza na temat rozwoju światowej transfuzjologii były w Polsce opiniotwórcze i znaczące. Bolesław Szarecki był szefem sanitarnym PCK i od 1937 roku dyrektorem Głównego Szpitala PCK, miał więc znaczący wpływ na współpracę Szkoły Pielęgniarek, Szpitala Głównego PCK i Instytutu Przetaczania i Konserwacji Krwi.

Henryk Gnoiński w Instytucie Przetaczania Krwi prowadził badania nad regeneracją krwi po jej dużych utratach i pod wpływem podania krwi świeżej oraz konserwowanej. Na II Międzynarodowym Zjeździe Przetaczania Krwi w Paryżu, w 1937 roku ogłosił wyniki swoich badań nad krwią konserwowaną, które wzbudziły ogólne zainteresowanie. Prowadził też zajęcia dla studentów na Uniwersytecie Warszawskim z zakresu patologii krwi. Instytut PCK bardzo szybko zyskał dobrą opinie i oceniany był jako jedna z najlepszych placówek tego typu w Europie. Konserwowano krew zarówno na potrzeby wojska, jak i lecznictwa cywilnego. Instytut współpracował z Państwowym Zakładem Higieny prowadzonym przez Ludwika Hirszfelda.

 

Przy Instytucie utworzono Ośrodek Krwiodawców Zawodowych oddających krew za opłatą oraz Ośrodek Honorowych Dawców Krwi. W 1938 roku pobrano od 812 członków 140 litrów krwi. Członkowie Ośrodka rekrutowali się ze środowisk akademickich i ochotniczych organizacji kobiecych.

 

Równolegle do Instytutu PCK, działał założony przez lekarza Tadeusza Sokołowskiego  w 1935 roku  w Warszawie Instytut Urazowy I Szpitala Okręgowego, w którym pracowano nad konserwacją krwi. Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi PCK i Instytut Urazowy były to odrębne i konkurujące ze sobą jednostki. Jednak to Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi pozostający pod zarządem PCK miał możliwość rozwoju dzięki zasobom finansowym i materialnym tej organizacji oraz sprawnemu funkcjonowaniu jego struktur, a także wsparciu polskich władz.

 

Inną jednostką o podobnym charakterze, była powołana rok wcześniej Centralna Stacja Wypadkowa z Ośrodkiem Przetaczania Krwi w Łodzi. Celem tej instytucji było udzielanie pomocy potrzebującym w jej siedzibie, jak i na miejscu wypadku (w fabryce). Henryk Gnoiński w broszurze na temat krwiodawstwa z roku 1938 opisał działalność tej instytucji, nazywając ją: Sekcją Wypadkową PCK w Łodzi, wymienia również działający przy sekcji wypadkowej Ośrodek Przetaczania Krwi, którego zadaniem było wykonywanie transfuzji, przygotowanie, badanie i rejestracja dawców.

 

 

Dowodem na to, że krwiodawstwo było tematem coraz to bardziej ważnym nie tylko pod względem medycznym, ale także społecznym jest  Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z 1937 roku – pierwszy polski akt prawny regulujący krwiodawstwo.

W celu wyrażenia uznania honorowym dawcom krwi za ich ofiarność i szlachetną postawę Polski Czerwony Krzyż w okresie powojennym zaczął wprowadzać szereg odznak. 28 lutego 1968 roku ówczesny Minister Spraw Wewnętrznych wydał decyzję, która zatwierdzała wzór odznaki „Zasłużony Dawca Krwi” wraz z zezwoleniem na jej stosowanie. Od początku, głównym symbolem  odznaki był czerwony krzyż, a odznaczenia było wydawane przez naszą organizację.  W czasie tych 50 lat zmieniły się przepisy na podstawie których odznaka wraz z legitymacją jest wydawana, jednak współcześnie, sam wygląd odznak niewiele się różni od tych wydawanych pierwotnie. Na początku produkcją odznak ZHDK zajmowała się Mennica Państwowa w Warszawie.

 

Od początku odznaki wydawane były przez Polski Czerwony Krzyż, jak czytamy na legitymacji „W  dowód uznania za najpiękniejszy dar humanitarny – bezinteresowne oddawanie krwi„ i to nie zmieniło się przez lata.

Każdy oddział okręgowy PCK wydaje rocznie kilka tysięcy tych odznak. W ciągu 50 lat, odznaką z czerwonym krzyżem w centrum,  uhonorowano setki tysięcy, a może nawet miliony  krwiodawców. Tylko w latach 2006-2016 wydano ich ok. 200 000. Wszystkie legitymacje, pomimo zmian, zachowują swoją ważność, nawet te najstarsze.

 

Dziś odznaka jest przyznawana:

Dawcy krwi:

1) kobiecie, która oddała w dowolnym okresie co najmniej 5 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników,
2) mężczyźnie, który oddał w dowolnym okresie co najmniej 6 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników
– przysługuje tytuł „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi III stopnia” i brązowa odznaka honorowa „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi III stopnia”.

 

Dawcy krwi:
1) kobiecie, która oddała w dowolnym okresie co najmniej 10 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników,
2) mężczyźnie, który oddał w dowolnym okresie co najmniej 12 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników
– przysługuje tytuł „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi II stopnia” i srebrna odznaka honorowa „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi II stopnia”.

 

Dawcy krwi:
1) kobiecie, która oddała w dowolnym okresie co najmniej 15 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników,
2) mężczyźnie, który oddał w dowolnym okresie co najmniej 18 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników
– przysługuje tytuł „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi I stopnia” i złota odznaka honorowa „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi I stopnia”.

 

Wcześniej, bo w 1963 roku, wprowadzone zostały odznaki „Honorowego Dawcy Krwi”. Wzór odznak oraz zezwolenie na stosowanie zostały objęte decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych  (nr D.22/S/X/63) z dnia 11 marca 1963 roku, czyli 55 lat temu. Niestety odznaki te nie są wydawane od 2001 roku.

 

Dostępne źródła historyczne pokazują, że Tydzień PCK obchodzony był już przez Galicyjskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża kierowane przez Ks. Pawła Sapiehę. Tradycja została zapożyczona z obchodów Austriackiego Czerwonego Krzyża. W okresie maja w wielu miastach w Galicji, w szczególności Krakowie i Lwowie, ale pomniejszych także,  organizowane były różnego rodzaju koncerty, wystawy, prezentacje, a przede wszystkim kwesty, na których zbierano środki na działalność Czerwonego Krzyża. Tygodnie czerwonokrzyskie, w całej ponad 100 letniej tradycji odbywały się zazwyczaj na początku maja w związku z urodzinami założyciela ruchu czerwonokrzyskiego H. Dunanta. Informacje o kweście w Tygodniu Czerwonego Krzyża zamieszczały wszystkie lokalne gazety, wszystkich wyznań. Uroczystości rozpoczynały się nierzadko od mszy świętej w lokalnym kościele. Kwesty organizowane były na specjalnych stoiskach przed biurami Czerwonego Krzyża, w kościołach,  na ulicach oraz w restauracjach i kawiarniach, a także cukierniach. Przy stoiskach można było także zapisać się i zapłacić składkę  zostając członkiem organizacji.

 

„Do mieszkańców stołeczno-królewskiego miasta Krakowa!

Instytucja „Czerwonego Krzyża” nie naprzykrzająca się Wam w czasach codziennych, puka do serc Waszych!
Mało na nią w czasie pokoju uwagi się zwraca. Gdy pożoga wojenna objęła ziemie nasze, gdy krwawe boje się toczą, idzie ona do żołnierza okaleczonego w bohaterskich zapasach, podając mu kojącą dłoń. I zabiera go do swych wygodnie urządzonych pociągów i wozów, przewozi do szpitali, gdzie lekarze i nadzorczynie staranną otaczają go opieką. Gdy siły mu wracają, uzdrowiska jej dają mu potrzebny wypoczynek. Troskę o los pozostałej w domu rodziny spędza mu z czoła, rodzinie koi udrękę rozstania z ojcem i żywicielem.

Wszystkie te zadania i setki innych spełnia „Towarzystwo Czerwonego Krzyża” bez rozgłosu i natręctwa, niosąc uśmierzenie bólów, ukojenie cierpień ducha. I śmiało rzecz można nie ma rodziny, która by bezpośrednio lub pośrednio nie doznała dobrodziejstw ze strony tej – do czynienia usług bliźniemu powołanej- instytucyi.

Czyż doznaje ona ze strony społeczeństwa choć części tej opieki która świadczy? […]

I w tej poważnej chwili dla przepięknej w swoich celach instytucyi humanitarnej, my, komitet obywatelski miasta Krakowa, zwracamy się do Was mieszkańcy królewskiego stołecznego grodu, byście Tydzień Czerwonego Krzyża otoczyli znanem nam z licznych dzieł waszych ciepłem waszego uczucia, nie poskąpili datków i gorliwie z nami współpracując, zgromadzili liczne grono nowych członków Towarzystwa Czerwonego Krzyża, którzy wchodząc do sekcji galicyjskiej, pokaźną swą liczbą udowodnią jeszcze raz światu, że polski nasz gród idzie zawsze w pierwszym szeregu  każdej czynnej akcyi miłości bliźniego.
Kraków dnia 28 kwietnia 1916 r

 

 

Powielone odezwy roznosiła także młodzież szkolna, która z okazji dnia kwesty miała nawet dzień wolny w szkole. Młodzież miała także  przy sobie także deklaracje na członków Czerwonego Krzyża, które rozdawała mieszkańcom. Całość organizowały Panie-kwestarki , czyli wielce zasłużone mieszkanki Krakowa czy Lwowa na czele z żoną prezydenta. Zasiadały one przy specjalnie przygotowanych stolikach, rozstawionych po całym mieście. Można było także kupić okolicznościowe odznaki czy emblematy „i prawie nikogo nie spotkało się, by nie nosił takiej odznaki” (Gazeta Lwowska, 2 maja 1916).

 

Kwesty zawsze miały określony cel np. w 1916 roku w Kurierze Codziennym możemy przeczytać: „Ponieważ z wielu stron napływają pytania na jakie cele będą użyte fundusze zebrane w tym tygodniu w Galicyi, biuro prezydialne Czerwonego Krzyża podaje do wiadomości co następuje Pieniądze zebrane w Galicji zostaną użyte wyłącznie na cele krajowe, a to w dwóch częściach na Czerwony Krzyż, w jednej trzeciej zaś zostaną użyte na rzecz opieki nad dziećmi. Ponadto w czasie pobytu arcyksięcia Franciszka Salwatora w Galicyi, bawiący u nas hr. Traun oświadczył, że także pewna część zebranych funduszów w całej monarchii zostanie przelana na rzecz opieki nad galicyjskimi sierotami” (Kurier Codzienny, nr 119, 1.maja 1916)

 

Organizowane były liczne koncerty, przedstawienia teatralne i operowe, podczas których oczywiście zbierano datki oraz inne atrakcje jak np. wyścig kolarzy.

 

 

 

Obchody Tygodnia PCK były szeroko prezentowane w prasie tego okresu. Nie było gazety codziennej, która by nie relacjonowała wydarzeń z obchodów.

 

Nie dziwi wiec fakt, że skala zebranych w Tygodniu Czerwonego Krzyża środków finansowych była imponująca, a członków stowarzyszenia przybywało w ekspresowym tempie.

W poprzedniej ciekawostce opowiadaliśmy o kwestach z okazji Tygodnia PCK. Dziś chcielibyśmy pokazać tradycję czerwonokrzyskich przemarszów przez miasto. W okresie międzywojennym, PCK rozpoczynał obchody w dniu 1 czerwca, był też okres kiedy Tydzień PCK rozpoczynał się 26 maja, na Dzień Matki (prawdopodobnie związane to było z kultem matki Józefa Piłsudskiego).

W okresie międzywojennym  na centralnych placach  miast organizowane były spotkania, wiece z udziałem przedstawicieli najważniejszych władz lokalnych. Dokonywano wtedy przeglądu i prezentacji oddziałów PCK m.in. sanitarnych, młodzieżowych , a potem wyruszano w przemarszu przez miasto. Bardzo często obchody Tygodnia PCK połączone były z pokazami ratownictwa. Obowiązkowo ustawiano stoiska, na których kwestowano lub sprzedawano znaczki

PCK.

 

Po wojnie Tydzień PCK był również bardzo widoczny. W tym okresie uroczyście wywieszane były flagi.  Flagi Czerwonego Krzyża pojawiały się przy każdej siedzibie PCK, placówce, a także przy każdej fabryce, szkole.

Współcześnie Tydzień PCK obchodzony jest niestety na mniejszą skalę niż w przeszłości, niemniej jednak ciągle obecne są ciekawe formy promocji jak np. „żywe znaki” czerwonego krzyża, przemarsze przez miasto, stoiska prezentujące działalność statutową, wywieszanie flag  czy zbiórki do puszek kwestarskich.

Jedynym miastem, w którym Polski Czerwony Krzyż maszeruje w Tygodniu PCK przez miasto jest….Tarnów w Małopolsce. Tradycja ta przetrwała przez wiele lat i jest pieczołowicie kultywowana przez tamtejszych działaczy, członków i wolontariuszy. Maszeruje młodzież, krwiodawcy, a nawet przedszkolne, czerwonokrzyskie Wiewiórki.

 O polskim Czerwonym Krzyżu powiedzieli:

 

Marszałek Józef Piłsudski

 „Ranny i chory żołnierz – to sierota wojskowy. Wchodzi nagle, jako odpadek wielkiej produkcji wojennej, do bezdusznej, skomplikowanej maszyny, bezsilny, zdenerwowany, często bezwolny. Trzeba włożyć duże wysiłki, aby w tej maszynie pracowało serce matczyne, które więcej kocha właśnie to dziecko, które jest nieszczęśliwe i zbolałe, a więc nieużyteczne dla pracy, i w tem leży szczytne i wielkie zadanie Czerwonego Krzyża w czasie wojny…”

 

 

 

 

 

 

 

gen. Józef Haller, 1919 r.
 „Niechaj Krzyż Czerwony nie czerwieni się jako rana niezabliźniona, ale niech krasi czerwień serca kochającego bliźniego i niosącego mu czynną pomoc”

 

 

 

Ignacy Mościcki, Zamek Królewski, 14 czerwca 1935 roku.
 „Polski Czerwony Krzyż to: Przeszłość, którą pamięta każdy żołnierz. Teraźniejszość, widoczna na wielu placówkach społecznego czynu. Przyszłość, która wymaga zorganizowanego wysiłku całego społeczeństwa dla zapewnienia pełni sił w każdym przypadku”

Pomysłodawcą i inicjatorem Rajdów „Czerwonej Róży” był Kazimierz Nowak, wieloletni Prezes Klubu HDK PCK działającego przy krakowskiej hucie stali.  Pierwsze spotkanie zorganizowane zostało w 1977 roku w Tenczynku i nosiło nazwę I Zlot „Czerwonej Róży”, a pretekstem były obchody 25 lecia działalności PCK w hucie.  Symbol czerwonej róży, z czasem stał się znakiem rozpoznawczym klubu hutniczego z Krakowa i zagościł na stałe w jego logotypie.

 

Od samego początku celem zlotu/rajdu była integracja środowiska HDK oraz poznawanie piękna historii i ziemi ojczystej, a także promowanie czynnego wypoczynku krwiodawców i ich rodzin.

 

Z czasem Zloty przerodziły się w rajdy, nabierając  od 1986 roku ogólnopolskiego charakteru. Rosła też liczba uczestników (najliczniejszy był rajd w 1999 roku w Zawoi, w którym wzięło udział 548  uczestników). Każdy rajd organizowany był w innej, atrakcyjnej turystycznie okolicy. Program rajdu stawał się coraz bogatszy.

Obowiązkowym elementem były piesze wędrówki, z czasem rywalizacja w wieloboju drużynowym, konkursy z wiedzy o danym regionie, jego historii, liczne konkursy , gry i zabawy towarzyskie. Każdy rajd i jego trasy były bardzo dokładnie opracowywane. Organizatorzy przygotowywali dla uczestników Informatory Turystyczne, w których szczegółowo opisana była trasa zaplanowana do przejścia na każdy dzień.

 

Zwycięska drużyna otrzymywała na rok przechodni puchar. Udział w rajdzie brały całe rodziny krwiodawców. Osobno organizowane były konkursy dla dzieci. Od początku rajdy odbywały się zawsze pod namiotami, nikt nie myślał o spaniu w hotelu czy wygodnych wycieczkach autokarowych.

Wszyscy zgodnie wyruszali na trasę pieszej wycieczki każdego dnia, a wieczorem spędzali czas na grach, zabawach towarzyskich i tańcach. Radości było zawsze pełno.

Rajd rozpoczynał się wciągnięciem flagi czerwonokrzyskiej na maszt na polu biwakowym, a kończył rozstrzygnięciem eliminacji drużyn reprezentujących poszczególne oddziały czy kluby i wręczeniem pucharu.  Wpisy w kronikach rajdów mówią same za siebie o pozytywnych emocjach jakie towarzyszyły uczestnikom i tęsknocie za kolejnym spotkaniem na trasie radu w następnym roku.

 

 

RAJDY  „CZERWONEJ RÓŻY” na przestrzeni lat

 

Nawa imprezy	miejscowość	rok	Ilość  uczestników	Organizator  I  współorganizator
1   ZLOT	TENCZYNEK	1977	129	KLUB    HDK  –  HTS
2  ZLOT	KOSZKIEW	1978	140	KLUB   HDK  –  HTS
3 ZLOT	DOBCZYCE	1979	115	KLUB    HDK  –  HTS
4  ZLOT	LANCKORONA	1980	123	KLUB    HDK    –  HTS
5  ZLOT	KARNIOWICE	1981	142	KLUB    HDK  –  HTS
6  ZLOT	GRUSZKÓW	1982	134	KLUB   HDK  –  HTS
7 ZLOT	RUDNA	1983	148	KLUB  HDK  –  HTS
VIII  RAJD  HDK	MSZANA  DOLNA	1984	198	KLUB  HDK  –  HTS
IX  RAJD  HDK	RYTRO	1985	201	KLUB  HDK  –  HTS
X  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	WĘGIERSKA  GÓRKA	1986	223	BIELSKO – BIAŁA RADA  HDK
XI  RAJD  OGÓLNOPOL.SKI	MIĘDZYBRODZIE	1987	248	KRAKOWSKA  RADA HDK
XII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	POTOK  ZŁOTY	1988	303	CZĘSTOCHOWSKA RADA HDK
XIII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	MYŚLEC	1989	324	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XIV  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	USTRZYKI  DOLNE	1990	314	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XV  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	SULISTROWICE	1991	347	WROCŁAWSA  RADA  HDK
XVI  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	REBIZANTY	1992	327	KRAKOWSKA  RADA HDK
XVII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	BARCICE	1993	398	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XVIII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	MIĘDZYGÓRZE	1994	402	WROCŁAWSKA  RADA  HDK
XIX  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	BŁONIE/BIELSKO BIAŁA	1995	411	BIELSKO – BIAŁA  RADA  HDK
XX  RAJD  OGÓLNOPOLS KI	MYŚLENICE	1996	421	KRAKOWSKA   RADA  HDK
XXI  RAJD  OGÓLNOPLSKI	PORAJ	1997	399	CZESTOCHOWA   RADA  HDK
XXII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	BOROWICE	1998	414	WROCŁAWSKA  RADA  HDK
XXIII  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	ZAWOJA	1999	548	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XXIV  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	SŁAWA	2000	512	ZIELONA  GORA  RADA  HDK
XXV  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	PRZESIEKA	2001	509	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XXVI  RAJD  OGÓLNOPOLSKI	KRZYNIA k. Słupska	2002	278	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XXVII  RAJD  OGÓLNOPOSKI	KROŚCIENKO	2003	298	KRAKOWSKA  RADA  HDK
XXVIII  RAJD  OGÓLNOPOSKI	TYLICZ	2004	324	KRAKOWSKA RADA HDK
XXIX  RAJD  OGÓLNOPOSKI	WETLINA	2005	380	KRAKOWSKA RADA HDK
XXX  RAJD  OGÓLNOPOSKI	ISTEBNA	2006	290	HUTNICZY KLUB HDK
XXXI  RAJD  OGÓLNOPOSKI	KREMPNA	2007	214	HUTNICZY KLUB HDK
XXXII  RAJD  OGÓLNOPOSKI	RYCERKA DOLNA	2008	210	HUTNICZY KLUB HDK
XXXIII RAJD  OGÓLNOPOSKI	MUSZYNA/SZCZAWNIK	2009	196	HUTNICZY KLUB HDK
XXXIV RAJD  OGÓLNOPOSKI	ZAWOJA	2010	150	HUTNICZY KLUB HDK
XXXV RAJD  OGÓLNOPOSKI	ŚWIĘTA KATARZYNA	2011	130	HUTNICZY KLUB HDK
XXXVI RAJD  OGÓLNOPOSKI	ŚWIESZYNO	2012	130	KLUB HDK MIASTKO
XXXVII RAJD  OGÓLNOPOSKI	STARE DRAWSKO	2013	100	KLUB HDK POŁCZYN ZDRÓJ
XXXVIII RAJD  OGÓLNOPOSKI	MIELNO-UNIEŚCIE	2014	230	KLUB HDK przy MZK KOSZALIN
XXXIX RAJD  OGÓLNOPOSKI	ŁĘŻYCE k. Dusznik Zdrój	2015	210	Dolnośląski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Okręgowa Rada HDK PCK
XL RAJD  OGÓLNOPOSKI	MIKOSZEWO	2016	295	POMORSKI ODDZIAŁ OKRĘGOWY PCK
XLI RAJD  OGÓLNOPOSKI	NOWA RUDA	2017	258	Dolnośląski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża z siedzibą we Wrocławiu oraz Klub Honorowych Krwiodawców PCK przy MPK we Wrocławiu.
XLII RAJD  OGÓLNOPOSKI	SULEJÓW	2018	114	Rejonowy Klub Honorowych Dawców Krwi PCK im. Bohdana Serednickiego w Pabianicach.

 

 

 

Opłaty od sprzedaży biletów wstępu.

W okresie międzywojennym Polski Czerwony Krzyż miał uprzywilejowaną pozycję w państwie, korzystał z uregulowań ustawy przyznającej mu datki od sprzedaży biletów wstępu na różnego rodzaju widowiska, występy, koncerty, spektakle, zawody itp. Na podstawie ustawy z dnia 28 stycznia 1932 roku o opłatach od publicznych zabaw i widowisk na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, podpisanej przez Prezydenta Ignacego Mościckiego, wydane zostało Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych szczegółowo opisujące zasady wnoszenia opłat na rzecz PCK. Ustanowiona została opłata od każdego sprzedanego biletu na spektakl teatralny, kinowy, baletowy, kabaretowy, koncert, wystawę, przedstawienie cyrkowe, zabawę taneczną, bal, zabawę ludową, zawody sportowe i inne tzw. widowiska. Organizatorzy tych przedsięwzięć zobowiązani byli pobierać dodatkowe opłaty, które potem wpłacali do kasy gminnej. Gminy przekazywały te wpływy na konto Polskiego Czerwonego Krzyża 2 razy w miesiącu. Tym sposobem nasza organizacja miała zagwarantowane stałe środki finansowe na prowadzenie działalności statutowej.

 

Nawiązki sądowe.

W okresie po II wojnie światowej, jednym ze źródeł finansowania działalności organizacji społecznych, w tym także Polskiego Czerwonego Krzyża, stały się nawiązki sądowe i świadczenia pieniężne orzekane przez sądy w postępowaniu karnym wobec sprawców przestępstw. Nawiązka polegała i polega nadal, na obowiązku zapłacenia określonej kwoty pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego lub inny wskazany cel społeczny.

 

Możliwość korzystania przez PCK ze środków nawiązek sądowych stworzył drugi z kolei polski Kodeks karny z 1969 r. Kodeks ten przewidywał obligatoryjną opłatę w razie skazania za przestępstwo o charakterze chuligańskim (art. 59 § 3) w kwocie 5000-50 000 zł na rzecz  Polskiego Czerwonego Krzyża  lub pokrzywdzonego albo inny cel społeczny. Nawiązkę fakultatywną przewidziano także za zniesławienie i oszczerstwo (art. 178 § 3), która również mogła być zasądzona na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża, pokrzywdzonego albo inny cel społeczny.

 

Nowelizacja kodeksu z 1985 r. rozszerzyła krąg sytuacji, w których obligatoryjnie należało orzec nawiązkę w wysokości od 5000-50 000 zł na cel społeczny związany z ochroną zdrowia. Do sytuacji tych zaliczono skazanie za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu; albo za inne umyślne przestępstwo, którego skutkiem była śmierć; uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pokrzywdzonego. Skazany winien był wnieść opłaty na rzecz  Polskiego Czerwonego Krzyża, pokrzywdzonego lub inny cel społeczny. Żadna z nawiązek znanych temu kodeksowi nie wymagała wniosku pokrzywdzonego i orzekana była z urzędu, ale też w żadnym wypadku nie była egzekwowana z urzędu i nie podlegała zamianie na zastępczą karę. W razie jej orzeczenia sąd bez pobierania opłat przesyłał tytuł wykonawczy uprawnionemu podmiotowi, na rzecz którego nawiązka została orzeczona. Pod rządami tego kodeksu to właśnie PCK był głównym beneficjentem środków z nawiązek sądowych, a wpływy z tego tytułu stanowiły znaczące kwoty w budżecie organizacji.

 

Nowy Kodeks karny z 6 czerwca 1997, wprowadził pewne ograniczenia i osłabił pozycję PCK. Zgodnie z art. 47 §1–3 k.k. nawiązki mogły być orzekane od sprawców przestępstw na cele społeczne związane z ochroną zdrowia, ochroną środowiska oraz pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych. Nawiązki mogły być przyznane instytucji, stowarzyszeniu, fundacji lub organizacji społecznej o zasięgu krajowym, wpisanej do specjalnego wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości. Zarówno pieniądze z nawiązek jak i ze świadczeń pieniężnych przydzielał więc sąd, wybierając podmiot, który ma je otrzymać z listy uprawnionych do tego „instytucji, organizacji społecznych, fundacji i stowarzyszeń” prowadzonej przez Ministerstwo Sprawiedliwości . W wykazie uprzywilejowanych organizacji widniał co prawda Polski Czerwony Krzyż, ale jako jeden z prawie 900 uprawnionych podmiotów.

W 2012 r. utworzony został istniejący do dziś Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Jest to fundusz celowy, którego dysponentem jest minister sprawiedliwości. Jednym ze źródeł zasilających fundusz są nawiązki i świadczenia pieniężne zasądzane przez sądy od sprawców przestępstw. Środki te są rozdzielane w trybie konkursowym pomiędzy organizacje pozarządowe na pomoc osobom pokrzywdzonym oraz opuszczającym zakłady karne. Polski Czerwony Krzyż może, na równi z innymi organizacjami pozarządowymi prowadzącymi działalność na rzecz wyżej wymienionych osób, ubiegać się o przyznanie tych środków.

 

W Kodeksie karnym pozostały jednak pewne, co prawda mocno ograniczone, zapisy dot. naszej organizacji. Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi pozostawiono 2 rodzaje nawiązek, choć nie na wyłączność:

 

• W razie skazania za znieważenie innej osoby za pomocą środków masowego komunikowania, sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego (art. 216 kk).
• W razie skazania za pomówienie, sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego (art. 212 kk).

1%

Wraz z ograniczaniem środków z nawiązek uruchomiono w Polsce, sprawdzony w innych krajach w Europie mechanizm finansowy tzw. 1% .
W 2003 roku, wraz z uchwaleniem ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, dla Polskiego Czerwonego Krzyża i innych organizacji pozarządowych pojawiła się ustawowa możliwość ubiegania się o środki publiczne, pochodzące z odpisu 1% podatku dochodowego od osób fizycznych. Organizacje pozarządowe, po spełnieniu warunków określonych w ustawie, mogły uzyskać status organizacji pożytku publicznego, uprawniający do pozyskiwania tych środków. Status OPP Polski Czerwony Krzyż uzyskał w roku 2005 i od tej pory korzysta z uprawnień dot. 1%.

Uprzywilejowana pozycja naszej organizacji, ustawowe uprawnienia w pozyskiwaniu środków na działalność statutową w zasadzie skończyły się wraz z II Rzeczpospolitą. W okresie powojennym możliwości finansowe i rola organizacja stopniowo malała. PCK przestał być jedyną organizacją uprawnioną do korzystania z nawiązek sądowych, a konkurencja wewnątrz sektora pozarządowego rosła wraz z powstawaniem nowych organizacji. W 2011 roku, przed zasadniczą reformą gospodarowania środkami z nawiązek sądowych, w rejestrze podmiotów uprawnionych prowadzonym przez Ministra Sprawiedliwości, oprócz Polskiego Czerwonego Krzyża znajdowało się około 900 organizacji pozarządowych, które w sumie otrzymywały około 30 mln zł z zasądzanych  nawiązek. Dziś w rejestrze organizacji pożytku publicznego uprawnionych do pozyskiwania 1% podatku widnieje ponad 8 200 organizacji OPP, które co roku otrzymują co prawda w sumie ponad 660 mln zł, niemniej jednak udział PCK w tej globalnej kwocie jest niewielki. W ciągu 100 letniej historii naszej organizacji zmieniały się uregulowania ustawowe, źródła i sposoby finansowania działalności, zmieniała się także rola i ranga Polskiego Czerwonego Krzyża.

Zdjęcia: ustawa z 1932 roku o opłatach od publicznych zabaw i widowisk na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych

W stuletniej historii niepodległej Polski, pomoc rannym żołnierzom na różnych frontach wojennych niosły 3 organizacje humanitarne: Polski Czerwony Krzyż, Polski Biały Krzyż i Polski Zielony Krzyż. Polski Biały oraz Zielony Krzyż powstały w oparciu o założenia ruchu czerwonokrzyskiego z potrzeby niesienia pomocy poszkodowanym w czasie działań wojennych, tak żołnierzom jak i ludności cywilnej. Sposób ich zorganizowania i funkcjonowania wzorowany był na Polskim Czerwonym Krzyżu, a ich założyciele (Helena Paderewska i dr Henryk Gnoiński) znali Ruch Czerwonokrzyski, a nawet związani byli z naszą organizacją.

Organizacja Polskiego Białego Krzyża powstała 2 lutego 1918 roku w Stanach Zjednoczonych w czasie I wojny światowej. Założyła ją Helena Paderewska, żona Ignacego Paderewskiego. Głównym celem było niesienia pomocy ofiarom wojny.
Helena Paderewska w 1917 roku w Stanach Zjednoczonych starała się o przekształcenie i uznanie założonej i prowadzonej przez nią w Stanach Zjednoczonych organizacji pn. Komitet Opieki nad Polskimi Żołnierzami w polskie stowarzyszenie krajowe Czerwonego Krzyża. Polski Czerwony Krzyż nie mógł jednak powstać na ziemi amerykańskiej, poza granicami Polski, gdyż jednym z warunków powstania krajowego stowarzyszenia Czerwonego Krzyża, jakie stawiał Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża w Genewie, było podpisanie Konwencji Genewskich przez rząd państwa niepodległego, samodzielnego, działającego na własnym terytorium. W roku 1917 r. Polska nie istniała na mapie świata, nie mogła być więc sygnatariuszem międzynarodowych umów.
Wobec odmowy Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża utworzenia polskiej filii tej organizacji w Stanach Zjednoczonych, H. Paderewska zorganizowała i finansowała nabór ochotniczek do służby pielęgniarskiej, by wysyłać je w miejsca, gdzie podczas pierwszej wojny światowej walczyli Polacy wcieleni do trzech armii – rosyjskiej, niemieckiej i austriackiej. Organizacji nadała nazwę Polski Biały Krzyż. Organizacja działała na początku w Stanach Zjednoczonych, gdzie licznie zgromadzone członkinie gromadziły materiały, ubrania dla żołnierzy walczących w kraju oraz ochotników armii tworzonej we Francji (bieliznę, swetry, materiały opatrunkowe, skarpety, mydło, tytoń). Do akcji włączyły się też polskie parafie. Szczególną opieką Biały Krzyż otaczał rodziny ochotników, zwłaszcza w sytuacji śmierci lub kalectwa ojca rodziny. Drugim celem statutowym stowarzyszenia, z którego Biały Krzyż stał się szczególnie znany, było szerzenie kultury i oświaty, rozbudzanie postaw patriotycznych oraz świadomości narodowej i obywatelskiej wśród żołnierzy polskich służących w armiach zaborczych, a po zakończeniu I wojny światowej wśród żołnierzy służby zasadniczej Wojska Polskiego. Przez cały okres międzywojenny organizacje Czerwonego i Białego Krzyża działały równolegle w Polsce.

Zielony Krzyż powstał jako służba sanitarna powołana do opieki nad rannymi i chorymi żołnierzami Batalionów Chłopskich oraz ludnością cywilną. Założony został w 1942 r. w ramach Ludowego Związku Kobiet. Członkinie tej organizacji, będącej częścią ruchu ludowego w czasie II wojny światowej, przyjęły na siebie ciężar niesienia pomocy ludziom zagrożonym przez okupanta. Do ich zadań należało organizowanie kwater i punktów kontaktowych, zaopatrzenia dla oddziałów Batalionów Chłopskich, opieka nad chorymi i rannymi.
Zielony Krzyż funkcjonował na wzór organizacji Czerwonego Krzyża, a jego założycielem i pomysłodawcą był dr Henryk Gnoiński, związany od przedwojennych lat z naszą organizacją.

Dr. Gnoiński był od 1935 roku dyrektorem Instytutu Przetaczania Krwi, który utworzył i prowadził w Warszawie Polski Czerwony Krzyż. Dr Gnoiński był autorem popularnej broszury pt. „O przetaczaniu krwi”, która dała nowe spojrzenie na krew jako środek leczniczy i stała się początkiem praktycznego realizowania idei honorowego krwiodawstwa w Polsce.
Do wybuchu II wojny światowej dr Henryk Gnoiński przeprowadził wiele badań nad krwią, które miały na celu bezpieczniejsze wykorzystywanie jej w lecznictwie. Z chwilą wybuchu II wojny światowej dr Gnoiński wyjechał na wschodnie rubieże po to, aby m.in. w Lublinie, Zamościu, Łucku i Wilnie organizować stacje przetaczania krwi. Spotkał się z dużą ofiarnością społeczeństwa – nie brakowało dawców, bo w organizowanych stacjach pobierana była krew dla rannych żołnierzy ewakuowanych z frontu. W czasie okupacji hitlerowskiej dr Henryk Gnoiński pracował w tajnych oddziałach wojskowych, a w 1942 roku został powołany na Szefa Sanitarnego Komendy Głównej Batalionów Chłopskich i zorganizował tam służbę sanitarną pn. Polski Zielony Krzyż.
Bataliony Chłopskie skupiały niewielu lekarzy, dlatego musiały się posiłkować pracą sanitariuszek i dbać o ich odpowiednie wyszkolenie w ramach Zielonego Krzyża. W Zielonym Krzyżu pracowały osoby pochodzące głównie ze wsi, nieposiadające wykształcenia pielęgniarskiego, dlatego kształcenie ich przeprowadzali lekarze (wymienia się liczbę około trzydziestu lekarzy) oraz dyplomowane pielęgniarki. Partyzanci wysyłali również pielęgniarki na kursy szkoleniowe do Warszawy, opłacając ich pobyt w mieście. Z kolei wspomniane absolwentki szkoliły inne chętne dziewczęta. Na Lubelszczyźnie lekarze uczyli dziewczęta w małych grupach, a następnie były one zatrudniane w okolicznych szpitalach w celu uniknięcia dekonspiracji.
Kształcenie medyczne prowadzone przez Zielony Krzyż objęło około 8000 pielęgniarek i sanitariuszek, a zajęcia dotyczyły ratownictwa i pielęgnowania. Sanitariuszki nosiły znak zielonego krzyża na białych pielęgniarskich czepkach bądź płóciennych welonach.
Siostry Zielonego Krzyża oprócz pielęgnowania chorych i opatrywania rannych dodatkowo zaopatrywały partyzantów w żywność, prały ich bieliznę , dostarczały leki, ukrywały jeńców, pomagały w ukrywaniu Żydów, przenosiły broń itp. Przy oddziałach partyzanckich istniały drużyny sanitarne wyposażone w apteczkę, nosze i inny sprzęt sanitarny. Zielony Krzyż istniał do 1945 roku.

Błogosławieni, którzy w Panu umierają – odpoczęli od prac swoich, a uczynki ich za nimi idą.

(Ap. 14,13)

 

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren Polski, do sowieckiej niewoli dostały się tysiące polskich wojskowych i przedstawicieli inteligencji. NKWD umieściła ich w specjalnych obozach, uprzednio organizując selekcję na oficerów oraz podoficerów i szeregowych. Ci drudzy zostali przekazani nazistom i wysłani do Niemiec do przymusowych robót. Oficerowie trafili do obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.

 

Decyzję o eksterminacji polskich jeńców przetrzymywanych w obozach oraz więzieniach NKWD podjęto na najwyższych stopniach władzy sowieckiej. O wydanie zgody zabiegał przede wszystkim Ławrientij Beria, komisarz spraw wewnętrznych ZSRR, a pod wnioskiem podpisał się sam Józef Stalin. Jeńcy wywożeni byli partiami na miejsca egzekucji: z Kozielska do Lasu Katyńskiego, ze Starobielska do więzienia NKWD w Charkowie, z Ostaszkowa do więzienia NKWD w Kalininie. Ofiarą zbrodni katyńskiej padło 21 587 obywateli polskich – jeńców: 4421 z Kozielska, 3820 ze Starobielska oraz 6311 z Ostaszkowa, a także 7305 więźniów, trzymanych w więzieniach zachodnich obwodów sowieckiej Ukrainy i Białorusi.

 

 

„Jak grom z jasnego nieba spadła na nas wieść o zbrodniach dokonanych w Katyniu […]

tysiące rodzin pogrążyło się  w żałobie i bezdennej rozpaczy” – napisała Maria Tarnowska.

 

W tej trudnej sytuacji Polskie Państwo Podziemne poleciło przyjąć niemieckie zaproszenie dla Polskiego Czerwonego Krzyża do udziału w ekshumacjach oraz identyfikacjach zwłok, jednak pod warunkiem, że będzie się to odbywać w warunkach zapewniających możliwość obiektywnego sądu. Zadaniem PCK miało być ustalenie stanu faktycznego, bez pójścia na rękę niemieckiej propagandzie. Niemcy w tym czasie podjęli ostatecznie decyzję o przekazaniu ekshumacji w Lesie Katyńskim – Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi. Obawiając się jego odmowy, zastosowali – jak w wielu innych wypadkach – podstęp. 14 kwietnia rano w biurze ZG PCK zjawił się osobiście dr Grundmann i przekazał prezesowi Lachertowi ustne polecenie wyjazdu do Smoleńska 5 osobowej delegacji PCK, informując jednocześnie, że tymże samolotem wylatują z Krakowa pełnomocnik ZG PCK na Okręg Krakowski Stanisław Plappert oraz jego zastępca dr Adam Schebesta, a także delegowani przez ks. kardynała Adama Sapiehę przedstawiciele duchowieństwa. W razie odmowy grożono represjami.  „Prezydium Zarządu Głównego postanowiło wysłać do Smoleńska pięć osób w Warszawy, a mianowicie Komisję Techniczną w składzie czterech osób, która w razie potrzeby pozostanie na miejscu, oraz Sekretarza – członka Zarządu Głównego, pana Skarżyńskiego (…)”.

 

W instrukcji udzielonej członkom Komisji PCK, Prezydium Zarządu Głównego kategorycznie podkreśliło, że w imieniu PCK może występować jedynie Kazimierz Skarżyński. W ciągu krótkiego  czasu musiano wybrać „szkielet” Komisji Technicznej – w przypadku możliwych prac w Katyniu – ekipa ta miała zostać wzmocniona. Dyrektor Gorczycki wyznaczył do niej urzędników PCK z biur Zarządu Głównego i Okręgu Warszawskiego: rtm. Ludwika Rojkiewicza – jako kierownika, ponadto Jerzego Wodzinowskiego i Stefana Kołodziejskiego, lekarza dr. Hieronima Bartoszewskiego (zastępcę szefa sanitarnego na Okręg Warszawski PCK) oraz szofera Adama Godzika – pracownika fizycznego. Wszyscy oni jak napisał Kazimierz Skarżyński: „zgodzili się ofiarnie na natychmiastowy wyjazd do Katynia”. Członkowie Komisji Technicznej otrzymali adresowane imiennie pisma o następującej treści: „Zarząd Główny Polskiego Czerwonego Krzyża deleguje pana na podstawie poniżej przytoczonej uchwały do Smoleńska, w charakterze członka Komisji Technicznej (…)”.  W grupie krakowskiej – prócz Plapperta i Schebesty znajdowali się: ks. Stanisław Jasiński oraz dr med. Tadeusz Susz – Pragłowski – kryminolog, starszy asystent w Państwowym Zakładzie Medycyny Sadowej i Kryminalistyki w Krakowie. „Już przy odlocie – napisał Kazimierz Skarżyński – oraz w ciągu całego pobytu byliśmy formalnie otoczeni aparatami fotograficznymi i filmowymi, stanowiącymi istną plagę, z której zasięgu dosłownie nie można było wyjść”. Wydał on specjalne polecenie członkom PCK aby trzymali się razem, unikali tworzenia wspólnych grup z Niemcami, szczególnie przy fotografowaniu, nie siadali razem z nimi przy stole i nie wdawali się  w żadne niepotrzebne rozmowy. Miało to na celu uniknięcie pozorów współdziałania PCK z Niemcami. W Smoleńsku zakwaterowano ich w hotelu wojskowym.

 

16 kwietnia 1943 roku o świcie ks. kan. Jasiński odprawił w kaplicy szpitalika wojskowego w Smoleńsku mszę św. W intencji zamordowanych w Katyniu polskich oficerów. Następnie, po dwóch dniach zwłoki, grupę PCK zawieziono do Lasu Katyńskiego.  Jak się później przypadkiem dowiedzieli, opóźnienie to miało na celu wydobycie z masowych grobów – dla mocniejszego efektu – większej liczby zwłok. Dr Schebesta odniósł wrażenie wręcz teatralnego przygotowania na przyjazd Polaków terenu zbiorowych grobów. „Dookoła ustawiono wieżyczki dla kinooperatorów, maszty w flagami Czerwonego Krzyża, rozwieszono mikrofony, założono kable. „Stanęliśmy – napisał Skarzyński – jak skamieniali. Na trawie i mchu leżało wokół nas około 400 wykopanych już zwłok, a poza wielkim grobem widzieliśmy zarysy następnych. Jak  we śnie posuwałem się naprzód. Przeszło kilka minut, zanim ochłonąłem i przypomniałem sobie, że stoją przede mną konkretne zadania. Wątpliwości nie podlegało, że mamy do czynienia z egzekucją masową, wykonaną wprawną katowską ręką. […] Mundury polskie, odznaki, dekoracje, znaczki pułkowe, płaszcze, spodnie i buty były dobrze zachowane, pomimo kontaktu z ziemią i rozkładem. W głębi wykopanych głębokich jam znajdowały się dalsze warstwy trupów i sterczały z mocno zbitej ziemi czerepy, nogi, ręce lub plecy […]”.

 

 „Ojciec Jasiński, potwornie blady i bliski zemdlenia, wdział liturgiczne szaty i odmawiając modły za zmarłych, pokropił groby wodą święconą i posypał je przywiezioną z Polski ziemią. Uklękliśmy i zmawialiśmy wraz z nim modlitwy, podczas gdy Niemcy i grupa Rosjan patrzyła na nas w milczeniu. Zaraz po spełnieniu swego obowiązku ksiądz wstał, ale natychmiast upadł zemdlony” – pisał dalej Skarżyński. Nikt kto oglądał Las Katyński wiosną 1943 roku nie uwolnił się od tego widoku do końca życia. Córka Kazimierza Skarżyńskiego wspominała, jak – już w Kanadzie – ojciec mówił kiedyś o Katyniu przy kolacji i był tak przejęty, że zaczął się dusić i ze ściśniętego gardła nie mógł wydobyć głosu. Z Lasu Katyńskiego Polaków zawieziono do odległego o kilka kilometrów biura GFP, gdzie odbywały się oględziny dokumentów znalezionych przy zwłokach i gdzie urządzono niewielką ekspozycję. W Katyniu na razie miało pozostać trzech członków Komisji Technicznej  (Rojkiewicz, Wodzinowski, Kołodziejski). Pozostała delegacja PCK wróciła do Warszawy i Krakowa. 17 kwietnia 1943 r. Skarżyński złożył Prezydium ZG PCK sprawozdanie, po czym oświadczono, że władzom niemieckim w GG, że PCK jest gotów przystąpić do pracy w Katyniu i oczekuje na ich pisemne upoważnienie. Warto podkreślić, że stronie niemieckiej chodziło jedynie propagandę, PCK zaś o profesjonalne ekshumacje i jak najszybsze złożenie ciał ofiar w grobach. Jednym z przykładów nacisków Niemiec było wydanie broszury na temat zbrodni katyńskiej, której projekt wręczono prezesowi Lachertowi z żądaniem napisania do niej wstępu. Miała się ona ukazać w dużym nakładzie, rozpowszechniana być przez placówki PCK, a wpływy z jej sprzedaży miały zasilić konto PCK. Mimo bardzo trudnej sytuacji finansowej ZG znów oparł się tej propozycji, stanowczo sprzeciwiając się wydrukowaniu na okładce informacji o jakimkolwiek związku PCK z tym wydawnictwem.

 

Ekshumację rozpoczął 29 marca 1943 r. prof. Buhtz ze swoim zespołem w składzie: 3 lekarzy sądowych, 2 chemików sądowych, 3 preparatorów i asystentów sekcyjnych, 2 fotolaborantów. Trzyosobowa póki co Komisja Techniczna PCK przystąpiła do pracy 17 kwietnia 1943 r. Do tej pory (przez trzy tygodnie) Niemcy wydobyli z dołów śmierci i wpisali na listy ekshumacyjne około 300 zwłok – leżały one niepogrzebane. Przy wyborze dalszych członków Komisji Technicznej musiano brać pod uwagę m.in. wymóg fizycznej wytrzymałości w warunkach stałego przebywania w skażonym powietrzu, w bezpośredniej bliskości masy rozkładających się zwłok. 19 kwietnia 1943 roku do Katynia przybyli: Hugon Kassur oraz Gracjan Jaworowski i Adam Godzik – pracownicy Zarządu Głównego i Okręgu Warszawskiego PCK. 28 kwietnia na miejsce dojechała ostatnia grupka Polaków: Stefan Cupryjak i Jan Mikołajczyk – urzędnicy ZG PCK oraz z Krakowa: dr Marian Wodziński st. Asystent z Państwowym Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki oraz jego trzej pomocnicy sekcyjni: Władysław Buczak, Franciszek Król i Ferdynand Płonka. Od wyjazdu Kassura do końca ekshumacji pracowano w składzie 9-osobowym.

 

Należy zwrócić uwagę na bardzo skromne wyposażenie Komisji, którego nie udało się uzupełnić przesyłką z kraju. Szczególnie dotkliwie odczuwano brak gumowych rękawic (zabrano ich tylko 13 par) oraz gumowych butów (dysponowano tylko jedną parą). Polacy do 20 maja zakwaterowani byli w oddzielnym baraku we wsi Katyń, następnie zaś w lokalu szkoły wiejskiej przy stacji Katyń. Na wyniki ekshumacji z napięciem oczekiwali Polacy, zwłaszcza rodziny ofiar. Najpełniejszy i obejmujący całość sprawy raport opisywanych prac Komisji Technicznej w Lesie Katyńskim, zawarty został w opracowanym przez Kazimierza Skarżyńskiego w czerwcu 1943 roku – niemal bezpośrednio po zakończeniu ekshumacji. Było to: Sprawozdanie poufne o całokształcie udziału Polskiego Czerwonego Krzyża w pracach ekshumacyjnych w Katyniu pod Smoleńskiem, za okres kwiecień – czerwiec 1943 r. złożonym na polecenie Zarządu Głównego przez Sekretarza Generalnego Polskiego Czerwonego Krzyża – liczące 60 stron. Zakres prac prowadzonych przez Komisję Techniczną PCK obejmował: wydobywanie zwłok z pierwotnych mogił, obszukiwanie zwłok i oznaczanie ich kolejnymi numerami, oględziny zwłok i ustalenie przyczyn śmierci, grzebanie zwłok w nowych bratnich mogiłach, identyfikację zwłok na podstawie znalezionych dokumentów i przedmiotów.

 

Wiosną 1943 r. w Lesie Katyńskim ekshumowano ogółem zwłoki 4243 polskich oficerów. Warto podkreślić, że wszystkie czynności KT odbywały się pod nieustanną kontrolą funkcjonariuszy GFP. Praca 9 – osobowej grupki Polaków wykonywana przez wiele godzin dziennie (na ogół 10 godzin z 1,5 godzinną przerwą na obiad) w strasznym odorze bijącym z otwartych grobów i niepogrzebanych zwłok. Do 7 czerwca trwały prace wykończeniowe na tzw. cmentarzu PCK, składającym się z 6 uformowanych płasko bratnich mogił, w których złożono 4241 polskich oficerów, dbaj generałowie zostali pochowani w oddzielnych grobach. Na każdej mogile ustawiony został 2,5 metrowy drewniany krzyż; na najwyższym zawieszono, wykonany przez Polaków z blachy i drutu wieniec, z cierniową koroną z drutu kolczastego w środku i przybitym do krzyża orzełkiem, zdjętym z oficerskiej czapki. Po zakończeniu ekshumacji sprawa katyńska w ZG PCK skoncentrowała się na przebadaniu dokumentacji znalezionej przy zwłokach, opracowaniu w miarę możliwości pełnej listy ekshumowanych oraz wydaniu rodzinom ofiar świadectw zgonu.

 

Nadsyłane z Katynia do ZG PCK listy ekshumowanych były przede wszystkim natychmiast wiernie odpisywane w Biurze Informacyjnym, przy czym każda strona odpisu zaopatrywana była w parafę osoby sprawdzającej jego wierność z oryginałem oraz pieczątkę Biura Informacyjnego PCK. Sporna kwestia pomiędzy Zarządem Głównym PCK a Niemcami dotyczyła tzw. spuścizny katyńskiej, tj. dokumentów i przedmiotów znalezionych przy zamordowanych. Władze GG zadecydowały o ich przekazaniu do dalszych badań w Państwowym Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki, kierowanym przez Niemca dr. Wernera Becka. Pierwsza skrzynia z depozytami katyńskimi przywieziona została do kraju 12 maja 1943 roku – zawierała 376 kopert, trafiając do Oddziału Chemicznego Instytutu w Krakowie. Na jego czele stał dr chemii Jan Zygmunt Robel, a obsadzony był przez samych Polaków. Jak napisał Skarżyński, depozyty te: „Dla narodu polskiego przedstawiały bezcenny skarb, tak uczuciowo, jak i historycznie”. Całość materiałów z Katynia dostarczona została do Oddziału Chemicznego 28 czerwca 1943 r. poprzez Główny Wydział Propagandy rządu GG. Było to 9 dużych, drewnianych skrzyń oraz jedna mała, mieszcząca dokumentację przeznaczoną przez Niemców na planowaną ruchomą wystawę katyńską. Prace zespołu dr. Robla nad dokumentacją katyńską prowadzone były w ścisłym i stałym kontakcie z ZG PCK w Warszawie oraz kierownictwem krakowskiego Okręgu PCK.

 

Ratowanie dokumentacji katyńskiej

Polacy obawiali się, że Niemcy wywiozą skrzynie na zachód, dlatego też PCK wraz z AK prowadzili intensywne działania w celu przejęcia dokumentacji katyńskiej. Z ramienia PCK zaangażowany był w tę sprawę przede wszystkim dr Schebesta. Przygotowane zostały obite wewnątrz cynkową blachą skrzynie, do których miały być przełożone koperty katyńskie, po ich zalutowaniu planowano zatopić je w upatrzonym stawie. Schebeście udało się przy pomocy dr. Robla wnieść skrzynie do Instytutu Medycyny Sądowej, jednak w tym czasie Niemcy rozkazali natychmiast przenieść materiały z siedziby Oddziału Chemicznego do budynku Instytutu przy Grzegórzeckiej 16. We wszystkich powojennych relacjach i zeznaniach na ten temat mówi się o „niedyskrecji” jednego z pracowników  fizycznych Instytutu, przez którą Niemcy dowiedzieli się o planach przejęcia dokumentacji. 4 sierpnia 1944 roku skrzynie z depozytami katyńskimi zostały przez dr. Becka wywiezione do Zakładu Medycyny Sadowej Uniwersytetu we Wrocławiu, a jakiś czas przed otoczeniem miasta przez Armię Czerwoną, w początkach lutego 1945 r. przetransportowane do Radebeul koło Drezna i złożone w magazynie kolejowym. Przed wejściem wojsk sowieckich pracownik kolejowy – według wydanego na taką okoliczność rozkazu Becka – skrzynie spalił. Czy tak się rzeczywiście stało – tego nie wiemy.

 

2 sierpnia 1944 roku archiwum ZG PCK spłonęło wraz z całym gmachem, podpalonym celowo przez Niemców. Według Kazimierza Skarżyńskiego, spaliło się wówczas także tajne archiwum PCK z materiałami dot. Katynia. Jednakże w 1989 roku na strychu budynku Zarządu Wojewódzkiego PCK w Lublinie znaleziono ukryte odpisy list ekshumacyjnych przysłanych w okresie maj-lipiec 1943 r. z ZG PCK. Były to – do 2011 roku jedyne znane polskie listy z ekshumacji w Katyniu. Jednakże ks. prałat Stefan Wysocki w 2011 roku przekazał do Archiwum Akt Nowych dokumenty katyńskie otrzymane w 1977 r. od byłej kierowniczki Wydziału I Biura Informacyjnego PCK Jadwigi Majchrzyckiej, która przechowywała je w skrytce swojego mieszkania. Tajemnicą jest skąd i w jaki sposób dokumenty te otrzymała. Wiadome jest, że była ona żołnierze, AK, uczestniczyła w powstaniu warszawskim – po jego upadku znalazła się w Krakowie pełniąc funkcję kierowniczki filii Biura Informacyjnego PCK, wracając do Warszawy i tamtejszego archiwum  w marcu 1945 roku. Bez względu na to w jaki sposób przejęła część dokumentacji katyńskiej, należy podkreślić, że  wykazała się niezwykłą odwagą, wręcz bohaterstwem przechowując przez 30 lat materiały, troszcząc się o ich ratowanie nawet na łożu śmierci.

 

Skrzynie katyńskie

Temat skrzyń katyńskich zawierających rozmaite pamiątki po zamordowanych oficerach jest powtarzany od wielu lat. Warto zwrócić uwagę na wspomnienia rodziny Kazimierza Skarżyńskiego, która twierdziła, że jedna ze skrzyń została zabezpieczona w metalowym pudle i schowana w jeziorze.

Po wielu latach o temacie skrzyni katyńskiej w Krakowie wspominał działacz opozycyjny w PRL-u i profesor AGH Jan Sentek. Jego relację w 1991 roku nagrał Adam Macedoński, twórca Instytutu Katyńskiego. Profesor opisywał nieznaną przez lata akcję zorganizowaną przez żołnierzy AK, których celem było zdobycie rzeczy z Katynia przywiezionych przez hitlerowców. W ich ukryciu mieli uczestniczyć pracownicy krakowskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża.

 

W związku z relacją profesora Jana Sentka, Instytut Pamięci Narodowej zdecydował się wszcząć śledztwo poszukiwawcze. Na ich zlecenie, naukowcy z Akademii Górniczo-Hutniczej przebadali częściowo georadarem podwórko kamienicy Małopolskiego Oddziału Okręgowego Polskiego Czerwonego Krzyża, jednak w pierwszym etapie badanie nie przyniosło pozytywnych rezultatów.

Jednakże, aby uznać badania za prawidłowe i kompletne, należy przeprowadzić je wykorzystując sprzęt o głębszym zasięgu. W toku zbierania różnego rodzaju wiadomości, Małopolski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża uzyskał informację, iż w latach osiemdziesiątych, bądź dziewięćdziesiątych, nawieziono dodatkowo od 1,5 do 2 m ziemi oraz gruzu na podwórzu, co dodatkowo utrudnia przeprowadzenie badań. Problematyczna jest również obecność skalniaka znajdującego się na tym terenie oraz zasypana studnia. Ponadto, duże pomieszczenie służące obecnie ratownikom MOO PCK jako skład sprzętu, dawniej było drewnianą szopą. Ze względu na ogromną ilość rzeczy, obszar ten został zbadany jedynie w dwóch miejscach, zaś metalowe pomieszczenie usytuowane w rogu ogrodu nie zostało sprawdzone w żaden sposób ze względu na zbyt duże zakłócenia związane z materiałem z jakiego jest stworzone.

 

MOO PCK aktualnie przygotowuje się do przeprowadzenia dalszych poszukiwań zarówno na terenie ogrodu, jak i we wszystkich piwnicach znajdujących się na terenie budynku, wyrażając zgodę na przeprowadzenie na terenie krakowskiego oddziału kontynuacji badań geologicznych jak i archeologicznych, oraz zadeklarował wszelką pomoc w ich prowadzeniu, oddając do dyspozycji ogród wewnętrzny, podwórko, piwnice – zgadzając się na gotowość naruszenia ziemi i architektury ogrodu.

 

Wszystko, a nawet dużo więcej, niż można było w tych warunkach dla polskich oficerów i ich rodzin zrobić – zostało wykonane. Skarżyński stwierdził: „Jedno jest pewne: z instytucji, które nad sprawą pracowały, tylko PCK nie może być posądzony i stronniczość. […] Jedynie PCK wraz z ekipą kryminologów prof. Robla w Krakowie zbadali sprawę naprawdę wszechstronnie, sumienną, dwumiesięczną pracą ekshumacyjną na miejscu i przeszło rok trwającym naukowym badaniem dokumentów w Krakowie. Jedynie im przyświecała czysta myśl czerwonokrzyska ignorowania wrogów i służenia prawdzie”.

Warto podkreślić, że udział uczestników Komisji Technicznej PCK w ekshumacjach katyńskich odbił się na całym ich życiu. Przesłuchania, prześladowania, aresztowania i ucieczki z kraju to rzeczywistość jaka spotkała czerwonokrzyskich bohaterów.

 

Ponadto, w czerwcu 1991 r. podjęto decyzję o wyjeździe do Charkowa, Katynia i Miednoje polskich ekspertów, którzy wzięli udział w ekshumacjach oficerów. Były one prowadzone w latach 1991 oraz w 1994 i 1995. We wszystkich ponownie uczestniczyli przedstawiciele Polskiego Czerwonego Krzyża.

 

Tak, o tamtych wydarzeniach mówi jedna z uczestniczek ekshumacji, p. Elżbieta Rejf – kierownik Biura Informacji i Poszukiwań w ZG PCK: „Sprawa katyńska to bardzo bolesny rozdział w pracy Polskiego Czerwonego Krzyża. Po wojnie do Biura Informacji i Poszukiwań PCK zwracały się rodziny oficerów i żołnierzy WP wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. Niestety, pomimo podejmowanych starań nie udało nam się uzyskać potwierdzenia ich losów. Umożliwienie mi jako przedstawicielowi PCK wzięcia udziału w ekshumacji mającej charakter prokuratorsko-śledczy odebrałam jako ogromne wyróżnienie dla mnie i naszej instytucji. Było to po 48 latach od odnalezienia w lesie katyńskim zwłok zamordowanych polskich jeńców wojennych. Prace Biura rozpoczęły się w dn. 25.07.1991 r. w Charkowie, a po 2 tygodniach w Miednoje. Żadne słowa nie oddadzą tego, co ujrzeliśmy po odkryciu dołów śmierci. Przestrzelone czaszki i kości, a wśród nich, mundury, czapki ze schowanymi medalikami z dedykacją, miniatury odznak, fragmenty listów od najbliższych. Chociaż zdarzały się momenty załamania, trwały one krótko. Zależało nam bardzo na tym, aby w określonym terminie wydobyć jak najwięcej szczątków ludzkich i przedmiotów, które znaleziono przy zwłokach. Na te informacje czekały rodziny w Polsce. Moją pracę kontynuowałam podczas następnej ekshumacji w 1995 r. w Miednoje.”

 

 

18  kwietnia 2004 r. ROPWiM (Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa) umieściła na ścianie „Poległym na Wschodzie” kościoła pw. św. Karola Boromeusza w Warszawie tablicę upamiętniającą członków Komisji Technicznej PCK pracujących w 1943 r. w Katyniu oraz jej przewodniczącego Kazimierza Skarżyńskiego.

Po powstaniu Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża utworzone zostały 4 duże Komitety Okręgowe: Małopolski, Wielkopolski, Południowo-Wschodni i Polesko-Miński z głównymi ośrodkami w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie. Utworzenie tych okręgów zapisane zostało w pierwszym Statucie PTCK z 1919 roku. Dzięki intensywnej pracy członków komitetów okręgowych z roku na rok powstawały nowe oddziały terenowe. I tak wkrótce powstał oddział w Łucku (Okręg Wołyński), a w 1925 roku w Wilnie (Okręg Wileński).  Jednostki te prowadziły aktywną działalność czerwonokrzyską: prowadziły sanatoria  (Lwów), ambulatoria ogólne i dentystyczne (Lwów, Łuck), gabinety naświetleń (Lwów). Organizowane były tygodnie PCK, działały drużyny ratownicze, rozwijano działalność kół młodzieżowych. Oddział we Lwowie prowadził regularnie leczenie tranowe dla dzieci oraz organizował ratownicze posterunki drogowe, które zajmowały się udzielaniem pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach drogowych oraz szkoleniem drożników z zakresu pierwszej pomocy. Oddziały prowadziły świetlice dla dzieci i młodzieży, organizowały kwesty na rzecz najuboższych. Regularnie prowadzone były różnego rodzaju akcje sanitarno-społeczne, dla nas współczesnych często zaskakujące jak np. dezynfekcja aparatów telefonicznych. Celem akcji było utrzymanie aparatów telefonicznych „w stanie zabezpieczającym zdrowie publiczne”. Obywatele mogli zgłaszać aparaty publiczne i prywatne do dezynfekcji, którą przeprowadzali odpłatnie pracownicy lwowskiego oddziału PCK specjalnym środkiem dezynfekcyjnym. Pozyskane w ten sposób środki finansowe przeznaczane były na cele szkoleniowe ochotniczej służby zdrowia PCK i konserwację sprzętu sanitarnego.  Źródłem pozyskiwania środków na działalność była także sprzedaż apteczek. Największy popyt był na apteczki „turystyczno-wycieczkowe”, „walizkowe” i „szafkowo-ścienne”. Ważnym zadaniem oddziałów było tworzenie i szkolenie ochotniczej służby zdrowia, jako organu pomocniczego sanitarnej służby wojskowej na wypadek wojny. Oddziały w Lwowie, Wilnie i Łucku działały w strukturach PCK do II wojny światowej.

Wojciech Kossak (1856-1942)  znany jest przede wszystkim jako twórca obrazów o charakterze historycznym i batalistycznym. Malował sceny wielkich bitew, konie, wielkie armie, ale także portrety i sceny rodzajowe. Wiele jego obrazów poświęcone zostało tematyce powstań oraz Wielkiej Wojny, w której brał również czynny udział jako żołnierz armii austriackiej. Na kilku jego obrazach znalazły się sceny związane z rannymi żołnierzami, którym pomocy udzielają sanitariuszki bądź siostry zakonne. Z punktu widzenia historii naszej organizacji ważne są dwa płótna przedstawiające sanitariuszki Czerwonego Krzyża.

Pierwszym dziełem  jest „Ranny żołnierz” datowany na 1915 rok. Obraz przedstawia sanitariuszkę Czerwonego Krzyża prowadzącą żołnierza z zabandażowanymi oczami. Na drugim planie malarz umieścił obraz zniszczeń wojennych, zrujnowane domostwo, z którego pozostał tylko komin oraz martwego konia. Wojciech Kossak uczestniczył w wojnie jako żołnierz, ale przyglądał się jej także jako malarz. Przerażała go jej pożoga, zniszczenia jakie niesie i okrucieństwo. W listach do żony pisał „Straszna, okropna wojna, widziałem dość, zupełnie dość. Potworna, ohydna rzecz”. (W. Kossak, Listy do żony i przyjaciół (1883-1942), Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1985.)

Drugim ważnym obrazem, który powstał zapewne pod wpływem własnych doświadczeń wojennych Kossaka jest płótno „Piekło Karpackie – Dolor et Caritas” datowane również na rok 1915.

Artysta przedstawił na nim sanitariuszkę Czerwonego Krzyża opatrującą ciężko rannego żołnierza. Na pionowej osi kompozycji wnętrze lazaretu przekształca się w malowane szybkimi pociągnięciami pędzla korony świerków, zza których otwiera się widok na otwartą przestrzeń. Pośród zasieków z drutu kolczastego, w zimowej scenerii rozgrywa się bitewna scena. Na zbroczonym krwią śniegu leżą ciała poległych, po których depczą żołnierze z bagnetami. To obraz piekła wojennego, od którego nie może uwolnić się ranny żołnierz. Kossak, jako żołnierz,  był uczestnikiem walk na Przełęczy Dukielskiej w zimie na przełomie roku 1914 i 1915 i zapewne to właśnie osobiste doświadczenia skłoniły go namalowania tego obrazu. Pogoda w owym okresie była bardzo zmienna, po gwałtownych mrozach następowały nagłe odwilże, podczas których drogi górskie zamieniały się w rwące potoki, aby późnym wieczorem znów pokryć się lodem. Brak ciepłej strawy, mróz i dojmujący ziąb, zamiecie śnieżne powodowały, że żołnierze umierali nie tylko wskutek walk z nieprzyjacielem, ale także z powodu odmrożeń, zapalenia, płuc, gangreny. Taki właśnie obraz piekła wojennego przedstawia drugi plan obrazu. Ranny żołnierz nie może uwolnić się od tej wizji, ulgę w cierpieniu stara się przynieść mu sanitariuszka.  Znaczący się tutaj także napis, znajdujący się w centrum obrazu, który wyraża myśli stojącej u głowy żołnierza dziewczyny ze znakiem Czerwonego Krzyża na rękawie fartucha:
„RANY OBMYWAĆ, NĘDZĘ ŁAGODZIĆ
DUSZE UKRZEPIAĆ I PODNOSIĆ,
WŁASNEGO SERCA KRWIĄ BLIŹNIEMU SŁUŻYĆ,
NIECH BĘDZIE NASZEM HASŁEM,
NA CHWAŁĘ BOGU, LUDZIOM NA ULGĘ  I POŻYTEK”.

 

Trzecim ważnym dziełem jest płótno tytułowane Czy szybko w pole wyruszę? (Darf Ich bald zu Front zurück? = Szabad e már a harczba vissza menni?) z datą 1915 r. Obrazek ten najbardziej znany jest dzięki pocztówkom wydawanym przez krakowskie Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w czasie I wojny. Obraz przedstawia zatroskanego rannego żołnierza opatrywanego przez sanitariuszkę Czerwonego Krzyża. Wskutek odniesionych ran żołnierz opuścić musiał pole walki i teraz jego myśli błądzą wokół sposobu jak najrychlejszego powrotu między towarzyszy.

Kolejnym ważnym dziełem malarskim Wojciecha Kossaka jest obraz „Ranny legionista” datowany na 1919 rok. Na pierwszym planie obrazu ranny, zaopatrzony już sanitarnie żołnierz wraz ze swym koniem, a w dali postać sanitariuszki zajętej udzielaniem pomocy grupie żołnierzy. Nad nimi flaga z czerwonym krzyżem, znacząca to miejsce jako wyjątkowe, gdzie niesiona jest pomoc rannym. Ważna jest także odręczna dedykacja autora u dołu płótna: „Wojciech Kossak – Czerwonemu Krzyżowi, 1919″.

Nie sposób nie wspomnieć przy tej okazji także o innym, ważnym dla Małopolskiego Oddziału PCK, obrazie Kossaka zatytułowanym „Gwiazdka żołnierska”. Obraz przedstawia zimowy, wigilijny wieczór i wypatrujących pierwszej gwiazdki żołnierzy w przyfrontowych okopach oraz grupę zebranych nad choinką żołnierzy. Na płótnie nie ma nigdzie znaku czerwonego krzyża, ale obraz i jego reprodukcja ma swoją ważną historię.

Olejna replika obrazka pędzla Wojciecha Kossaka z 1915 roku ostemplowanego znakiem Lwowskiego Sanatorium Czerwonego Krzyża znajduje się w zbiorach oddziału PCK w Krakowie na ul. Studenckiej.

Pod obrazkiem znajduje się tekst pisany ręcznie : „Malował Wojciech Kossak w Krakowie w r. 1915 na obstalunek mój jako ówczesnego Prezydenta Stow. Czerw. Krzyża w Galicji. Oryginał ofiarowaliśmy mrs Mary Cardesa w dowód wdzięczności za wydatną pomoc w zorganizowaniu grupy chirurgicznej prof. dra Rutkowskiego”. Odręczny tekst napisał ówczesny prezes Stowarzyszenia książę Paweł Sapieha. Autentyczność jego pisma potwierdziła w obecności Sióstr Dominikanek jego wnuczka Maria Osterwa – Czekaj.

Obraz powstał na zamówienie Księcia Pawła Sapiehy, a obdarowana nim została Mary Cardesa,  żona amerykańskiego charge d’affaires w Wiedniu, współpracująca z austriackim Czerwonym Krzyżem działającym pod patronatem następcy tronu arcyksięcia Franciszka Salwatora. W czasie I wojny światowej Maria Cardesa poparła inicjatywę wybitnego chirurga krakowskiego prof. Maksymiliana Rutkowskiego utworzenia przyfrontowej grupy lekarsko – pielęgniarskiej. Dzięki jej pomocy udało się stworzyć kompletnie wyposażony szpital polowy z salą operacyjną, znaczną ilością łóżek, bielizny operacyjnej i pościelowej, kuchnią oraz zapasami. Szpital otrzymał również z wiedeńskiej centrali trzy samochody sanitarne. Reprodukcja obrazu Kossaka trafiła za pośrednictwem Księcia Pawła do Sanatorium Czerwonego Krzyża we Lwowie, a potem do Krakowa i dziś stanowi cenną pamiątkę w zbiorach Małopolskiego Oddziału PCK.

W 1936 roku dowództwo Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych i Polski Czerwony Krzyż (PCK) zamówiły w Lubelskiej Wytwórni Samolotów (LWS) nowoczesny i funkcjonalny samolot sanitarny. Samolot ten miał być przystosowany do lądowania i startu z prowizorycznych lądowisk trawiastych o niewielkich rozmiarach.

Wstępny projekt samolotu opracował inż. Zbysław Ciołkosz na początku 1936 roku. Samolot otrzymał oznaczenie LWS-2. Miał on układ górnopłata zastrzałowego, silnik gwiazdowy i kabinę zakrytą dla czterech osób. Po zatwierdzeniu tego projektu konstrukcję samolotu LWS-2 wykonali w 1937 roku inż. Jerzy Teisseyre i inż. Janusz Lang.

Zarząd Główny Polskiego Czerwonego Krzyża zamówił w Lubelskiej Wytwórni Samolotów dwa prototypy – jeden do prób statycznych, drugi do prób w locie. Już jesienią 1937 roku prototypy były gotowe, jeden z nich opatrzony znakami rejestracyjnymi SP-ATP został oblatany na lotnisku fabrycznym przez pilota – oblatywacza Władysława Szulczewskiego. Podczas prób w locie prototyp samolotu LWS-2 okazał się udaną konstrukcją, miał dobre właściwości pilotażowe i osiągi oraz, co było bardzo ważne w tym samolocie, krótki start i lądowanie uzyskane dzięki dużej mechanizacji skrzydeł wzorowanej na konstrukcji płata samolotu RWD-9. Następnie samolot przeszedł próby w Instytucie Technicznym Lotnictwa w Warszawie, gdzie potwierdziły się jego zalety i został on dopuszczony do eksploatacji jako samolot sanitarny.

Konstrukcja samolotu LWS-2 była funkcjonalna – przystosowana do zadań jakie miał wykonywać. Kabina samolotu  była zakryta, z przodu z lewej strony był fotel pilota, za pilotem apteczka i miejsce dla lekarza z rozkładanym stolikiem, a dalej miejsce dla 2 chorych na noszach. Drzwi na nosze znajdowały się w dolnej lewej części kadłuba.

Pomimo dobrych osiągów, a także sukcesów międzynarodowych – samolot w dniach 1 – 4 lipca 1938 roku wziął udział w Międzynarodowym Konkursie Lotnictwa Sanitarnego w Esch w Luksemburgu, gdzie zajął pierwsze miejsce za najlepsze urządzenie kabiny dla rannych – nie uruchomiono jednak jego produkcji seryjnej, pomimo że PCK zamówił 6 egzemplarzy tego samolotu. Zbudowano tylko zamówione przez PCK dwa prototypy, z tym że tylko jeden był przystosowany do lotu.

Samolot pozostawał w posiadaniu wojska. We wrześniu 1939 r. samolot znajdował się w CWL-2 w Krośnie, lekko uszkodzony, dostał się w ręce Niemców. Dalsze jego losy nie są znane.

W niepodległej Polsce, po 1919 roku, bardzo intensywnie podobnie jak w całej Europie rozwijała się wiedza naukowa nt. transfuzji krwi. Początki temu dało odkrycie grup krwi w roku 1901 przez Austriaka Karla Landsteinera  (1868-1943) patologa i immunologa, późniejszego laureata Nagrody Nobla w roku 1930.  Karl Landsteiner dowiódł że krew w naszych żyłach różni się i oznaczył trzy jej rodzaje: A, B i C (dziś grupa „C” oznaczana jest jako „0”). Badacz z Austrii ustalił także, że transfuzja krwi pomiędzy grupami grozi śmiertelnymi skutkami – powoduje zniszczenie krwinek. Dzięki jego ustaleniom już 1907 roku udało się z sukcesem przetoczyć krew. Natomiast to Ludwik Hirszfeld wraz z Emilem von Dungernem stworzył podstawy nauki o grupach krwi, wprowadzając znane dzisiaj oznaczenie symbolami A, B, AB, i 0, co następnie w 1928 roku przyjęto na całym świecie.

Ludwik Hirszfeld (1884-1954) z pochodzenia był Polakiem  urodził się w Warszawie, gimnazjum ukończył w Łodzi w 1902 r., medycynę studiował w Würzburgu. Od 1907-1911 r. pracował jako asystent w Instytucie Badania Raka w Heidelbergu. Lata 1911-1914 spędził w Zurychu, habilitując się w 1914 r. Lata I wojny światowej spędził w armii serbskiej w której rozwinął swój talent organizacyjny i naukowy. Zapoczątkował wtedy różnokierunkowe badania naukowe, które kontynuował on sam i inni na całym świecie. Po wojnie wrócił do Polski, gdzie od 1921 do 1926 r. kierował warszawskim Zakładem Badania Surowic, a od 1926 do 1939 r. był dyrektorem Działu Bakteriologii i faktycznym kierownikiem naukowym Państwowego Zakładu Higieny. Dzięki niemu bardzo intensywnie rozwijała się w międzywojennej Polsce wiedza nt. krwiolecznictwa.

W Europie i na świecie  doświadczenia dotyczące transfuzji krwi zdobyte w czasie I wojny światowej podsumowano w publikacjach i podczas specjalistycznych spotkań naukowych po jej zakończeniu. Transfuzjologia była tą dziedziną nauki, która bardzo intensywnie się rozwijała. W Polsce w pracach badawczych wyróżniały się Lwów i Warszawa, a także Kraków, gdzie także dokonywano przetoczeń krwi. W miastach tych pracowali lekarze, którzy wykonywali transfuzje krwi i ogłaszali swoje osiągnięcia w prasie medycznej polskiej i zagranicznej. We Lwowie działał Hilary Schramm, który sam praktykował przetaczanie krwi i zachęcał do tego swoich asystentów. Do czołowych polskich autorytetów w dziedzinie transfuzjologii tego okresu należeli Ludwik Hirszfeld, lekarze wojskowi: Sokołowski, Szarecki, Levittoux, oraz liczna rzesza lekarzy cywilnych: Rutkowski, Zaorski, Laskownicki, Dobrzaniecki, Popielski, Klein, Rzepecki, Schwartz. Lekarze polscy czynnie uczestniczyli w zjazdach międzynarodowych poświęconych transfuzji krwi w 1935 i 1937 roku. Publikowali swoje prace w prasie polskiej i zagranicznej.

 

Bardzo ważnym ośrodkiem krwiolecznictwa w tym czasie był utworzony przez Polski Czerwony Krzyż w Warszawie w 1935 roku pierwszy w Polsce Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi (patrz Ciekawostka nr  11). Twórcą i dyrektorem Instytutu był dr Henryk Gnoiński.

W zakresie pozyskiwania dawców krwi  w latach dwudziestych ubiegłego wieku nie istniały żadne prawne regulacje. Krwiodawcy skupiali się wokół ośrodków, w których przeprowadzano transfuzje. Najczęściej o listy dawców (adresy, bardzo rzadko telefony kontaktowe) dbali lekarze wykonujący wspomniane zabiegi. W szpitalach wojskowych funkcjonowało rozwiązanie organizacyjne z czasu I wojny światowej, kiedy to lżej chorzy oddawali krew bardziej potrzebującym.  Dawców krwi organizowano również wśród personelu szpitala. W Warszawie powstała specjalna kampania krwiodawców złożona z osób personelu I Szpitala Okręgowego. Znamienne było, że w wojsku polskim krwiodawca po oddaniu krwi otrzymywał dwutygodniowy urlop, co zachęcało do ,,bezinteresownego” oddawania krwi. Natomiast w szpitalach cywilnych krew do przetoczeń w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku pochodziła od personelu, rodzin chorych oraz dawców płatnych (zorganizowanych w różny sposób). Zazwyczaj płatnymi krwiodawcami byli studenci, robotnicy, osoby bezrobotne. Dla niektórych było to jedyne źródło dochodu. Wzywano ich przez posłańca, rzadziej telefonicznie. Zawiadamiano o miejscu i czasie planowanej transfuzji krwi. Należy zwrócić uwagę, że najczęściej były to transfuzje bezpośrednie. Badania naukowe nad konserwacją krwi i przetaczaniem krwi konserwowanej były w fazie rozwojowej.

Ośrodki przetaczania krwi i ośrodki krwiodawców w Polsce dwudziestolecia międzywojennego funkcjonowały głównie w dużych miastach. W mniejszych miejscowościach, gdzie transfuzje wykonywano okazjonalnie, dawcami były zazwyczaj osoby z rodziny chorego lub personel szpitala. Ośrodki krwiodawców działały w Toruniu, Warszawie, we Lwowie, w Poznaniu przy szpitalach, w których przeprowadzano transfuzję. W Warszawie w 1933 roku funkcjonowały dwa ośrodki dawców płatnych. Jeden przy II Klinice Chirurgii i drugi jako Ośrodek Uniwersytecki, rekrutujący głównie studentów. Po 1935 roku zorganizowano dalsze ośrodki dawców krwi: Akademicki Ośrodek Dawców Krwi przy Kole Medyków Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego oraz Ośrodek Krwiodawców Akademii Koła Młodzieży PCK. Wreszcie od 1936 roku przy Szpitalu Głównym PCK istniał wspomniany już wcześniej, a prowadzony przez Bolesława Gnoińskiego, Instytut Przetaczania i Konserwacji Krwi oraz Ośrodek Krwiodawców zrzeszający około 180 osób. W Łodzi od 1935 roku działała Stacja Wypadkowa PCK, która udzielała pomocy na miejscu wypadku. Stacja posiadała ośrodek przetaczania krwi prowadzący badania, rejestrację, organizujący i pozyskujący dawców krwi. W Krakowie ośrodek krwiodawców istniał przy Klinice Chirurgicznej, w Gdyni szpital miejski korzystał z krwiodawców szpitala morskiego, w Poznaniu już przed 1933 rokiem istniał ośrodek krwiodawców przy VII Szpitalu Okręgowym.

Należy podkreślić, że na początku każdy z lekarzy wykonujących transfuzje, był żywo zainteresowany łatwym dostępem do zdrowej krwi. Za transfuzję lekarzowi płacili pacjenci lub jego rodzina, a on sam rozliczał się z krwiodawcą. Powstawanie i funkcjonowanie ośrodków krwiodawców zwalniało lekarzy z niewdzięcznej i zwykle postrzeganej jako nieetycznej kwestii rozliczeń finansowych za krew.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce ceny krwi były umowne i wysokie. W 1933 roku w Warszawie za 1 cm³ krwi żądano 75 groszy. Dawca oddający 500 cm³ żądał zapłaty około 400 zł. Akademicki Ośrodek Krwiodawców pobierał 1 zł za 1 ml krwi. W 1934 roku w zależności od pory dnia lub nocy opłata wahała się od 100 do 150 złotych. Wynagrodzenie to pobierali lekarze wykonujący transfuzję, lub leczące instytucje. We Lwowie w latach trzydziestych żądano od 80 do 100 zł za 300 cm³ krwi. Jak już wspomniano, za krew płaciły rodziny chorego.

Pierwsze propozycje organizowania honorowego, nieodpłatnego krwiodawstwa krwi pojawiły się w Polsce na początku lat trzydziestych i formułowane były przez lekarzy wojskowych, mających doświadczenia z I wojny Sokołowskiego, Szareckiego. Nie było jednak większego zainteresowania tą formą ofiarności wśród potencjalnych dawców. Dyskutując nad problemem braku organizacji dawstwa krwi w Polsce, przywoływano rozwiązania funkcjonujące w innych krajach Europy. Postulowano, aby stworzyć rzesze dawców bezpłatnych, ochotniczo oddających krew na zasadach bezinteresownej służby społecznej. Wskazywano, że powinna się tym problemem zająć organizacja humanitarna, np. PCK. Proponowano również projekt ustanowienia odznak honorowych dla dawców krwi i specjalnych dyplomów, co miało podnieść prestiż ich posiadaczy. Takie oznaczenia nie były pomysłem oryginalnym, wcześniej funkcjonowały bowiem w Anglii i Holandii. Wydawanie odznak, legitymacji oraz prowadzenie ewidencji osób odznaczonych miało należeć do Izb Lekarskich, z ramienia Departamentu Służby Zdrowia Ministerstwa Opieki Społecznej. W publikacjach będących głosem w dyskusji w tym czasie, można znaleźć informacje, że w Londynie, Amsterdamie, Rotterdamie dawstwo krwi organizowane było przez Czerwony Krzyż, natomiast w Anglii oddawanie krwi było aktem dobroczynnym i nie wiązały się z nim gratyfikacje. Prezentowano organizację krwiodawców w Anglii jako służbę związaną z działalnością Czerwonego Krzyża, który skupiał honorowych darmowych dawców w uznaniu ofiarowując odpowiednie dyplomy i oznaki.

W Polsce przy Instytucie PCK od samego początku utworzono Ośrodek Krwiodawców Zawodowych oddających krew za opłatą oraz Ośrodek Honorowych Dawców Krwi. W 1938 roku pobrano od 812 członków 140 litrów krwi. Członkowie Ośrodka rekrutowali się ze środowisk akademickich i ochotniczych organizacji kobiecych.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego brakowało jednak w Polsce (podobnie jak w większości krajów europejskich) uregulowań prawnych na temat leczenia krwią. Problem dotyczył zarówno działań związanych z dawcami, jak i samą procedurą medyczną. Brakowało jednolitych przepisów centralnych, które byłyby wytycznymi dla lekarzy wykonujących przetaczanie krwi. Na całym świecie od końca lat dwudziestych próbowano rozwiązać ten problem, formułując odpowiednie przepisy w celu ujednolicenia kwestii związanych z krwiodawstwem i krwiolecznictwem. Pierwszym aktem prawnym w Polsce dotyczącym krwiodawstwa i krwiolecznictwa było Rozporządzenie Ministra Opieki Społecznej z dnia 5 sierpnia 1937 roku o krwiodawcach. Według niego, oddawać krew mogły wyłącznie osoby zarejestrowane w odpowiedniej instytucji upoważnionej do tego przez Ministerstwo Opieki Społecznej. Krwiodawca pozostawał pod stałym nadzorem komisji lekarskiej instytucji, w której był zgłoszony, był jednocześnie zobowiązany do informowania komisji o wszystkich objawach chorobowych, które u siebie zaobserwował. Mógł też zostać skreślony z rejestru instytucji według uznania wspomnianej komisji lekarskiej. W ustawie zawarto wzór legitymacji krwiodawcy, a także dokumentów potwierdzających wykonanie transfuzji. Legitymacja z fotografią była ważna 6 miesięcy (do następnego badania). Po zakończeniu transfuzji lekarz był zobowiązany wypełnić protokół przetoczenia krwi, którego wzór załączony został do ustawy. Dokument uzupełniono wzorem kartoteki rejestracyjnej dawców. Karty różniły się kolorem – w zależności od grupy krwi. Dawcy o grupie zero – posiadali karty białe, z grupą A – zielone, grupą B – brązowe, a AB – czerwone. Przepisom ustawy nie podlegały osoby oddające krew w nagłym przypadku, a także osobom najbliższym – krewnym i powinowatym. Chociaż ustawa nie regulowała szczegółów dawstwa krwi (wieku dawców, ilości oddawanej krwi, konieczności badań serologicznych, ceny krwi), była jednak pierwszą istotną próbą urzędowego uporządkowania chaosu i dotychczasowej dowolności organizacyjnej panującej na obszarze ówczesnej Polski.

Mimo upływu czasu i wzrostu zagrożenia państwa polskiego kolejną wojną, dawstwo honorowe w latach trzydziestych XX wieku istniało, ale było nadal okazjonalne. W lecie 1939 roku, gdy służby sanitarne gorączkowo przygotowywały się do wojny, jednym z kierunków działań były prace nad rozwinięciem honorowego krwiodawstwa. Akcja w Warszawie objęła studentów, członków PCK, kobiety z różnych organizacji, niezrzeszoną ludność Warszawy. Jednym z aktywnie uczestniczących w przygotowaniach był Ludwik Hirszfeld, który włączył się w prace organizacyjne związane z oddawaniem krwi. W nowo powstających punktach pobrań krwi prowadzono ewidencje dawców i ich badania – określano grupę krwi i wykonywano oznaczenie morfologii przyszłego dawcy. PCK prowadził w Warszawie punkt dla krwiodawców przy Al. Ujazdowskich 37 oraz w pracowni bakteriologicznej PCK przy ulicy Górnośląskiej.  W czasie wojny gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na krew. Masowo zgłaszać się zaczęli honorowi dawcy krwi, a jako pierwsze oddały krew sanitariuszki i pielęgniarki. W okresie Powstania Warszawskiego masowy, spontaniczny i bezinteresowny udział, w szczególności kobiet i młodzieży należy do najpiękniejszych kart historii Krwiodawstwa za pośrednictwem Polskiego Czerwonego Krzyża. Tej tematyce poświęcona zostanie jednak kolejna ciekawostka historyczna.

 

 

 

 

 

 

O krwiodawstwie kobiet mówi i pisze się nieczęsto, tym bardziej warto przypomnieć  okres II wojny światowej jako czas szczególnego zaangażowania kobiet do honorowego krwiodawstwa.

Przed II wojną światową w Polsce krwiodawstwo było odpłatne. Organizowane były ośrodki honorowych krwiodawców, m.in przez Polski Czerwony Krzyż,  ale ich działalność była marginalna w stosunku do płatnego krwiodawstwa. W lecie 1939 roku, w sytuacji zagrożenia wybuchem kolejnej wojny światowej, gdy służby sanitarne gorączkowo przygotowywały się do wojny, jednym z kierunków działań wszystkich instytucji były prace nad rozwinięciem honorowego krwiodawstwa. W  1939 roku akcja w Warszawie objęła studentów, członków PCK, kobiety z różnych organizacji, niezrzeszoną ludność Warszawy. W nowo powstających punktach pobrań krwi prowadzono ewidencje dawców i ich badania – określano grupę krwi i wykonywano oznaczenie morfologii przyszłego dawcy. PCK prowadził w Warszawie punkt dla krwiodawców przy Al. Ujazdowskich 37 oraz w pracowni bakteriologicznej PCK przy ulicy Górnośląskiej. Krew pobierano w godzinach dopołudniowych i po południu – aby sprostać zapotrzebowaniu. Ludwik Hirszfeld , bardzo zaangażowany wówczas w te prace, pisał w swoich wspomnieniach: „Kobiety z wyjątkową ofiarnością oddawały krew a nawet udawały się na najniebezpieczniejsze posterunki, ażeby krwią swoją ratować innych”. L. Hirszfeld, Historia jednego życia.

Od momentu wybuchu wojny o oddawanie krwi apelowały wszystkie organizacje, w tym Polski Czerwony Krzyż .  W niespotykanej do tej pory skali szerzyło się honorowe krwiodawstwo. Lawinowo tworzono punkty pobrań krwi w różnych instytucjach w Warszawie, prowadzono rejestry dawców i badano ich grupy krwi. W czasie kampanii wrześniowej w Warszawie Ludwik Hirszfeld tworzył honorowe krwiodawstwo złożone głównie z  kobiet.  Dawczynie krwi były ewidencjonowane, a spisy tworzono według adresów zamieszkania. Bardzo szybko jednak zniszczone zostały placówki służby zdrowia oraz Instytut Konserwacji i Przetaczania Krwi PCK, zapanował chaos organizacyjny, trwały walki i bombardowania. Warunki wojny i niedostatki zaopatrzenia medycznego wymusiły powrót do prostych rozwiązań organizacyjnych. Przetaczano krew świeżą metodą bezpośrednią od dawcy/dawczyni, który stawił się na wezwanie.

W czasie kampanii wrześniowej na terenie całej Polski pojawiały się w prasie apele nawołujące do oddawania krwi. Głównie do kobiet  zwracano się z odezwami, w których odwoływano się do poczucia obowiązku. W ogłoszeniu ze Lwowa czytamy: „W chwili gdy Wasi mężowie i bracia oddają życie w obronie kraju, obowiązkiem Waszym jest czynić wszystko, co może pomóc im w walce o zwycięstwo. Możecie uczynić wiele. Setki, tysiące rannych może szybko wrócić do zdrowia, a często może uniknąć śmierci przez natychmiastowe przetoczenie krwi. Nie wolno, by krwi tej zabrakło. Dostarczyć jej musicie Wy, kobiety. Ofiara Waszej krwi dla Obrońców Ojczyzny jest Waszym obowiązkiem, takim samym obowiązkiem jak ten, który karze im iść i ginąć dla Wielkiej Sprawy.Ofiara krwi jest Waszym Obowiązkiem żołnierskim. […] Zgłaszajcie się tłumnie w stacji dawców krwi we Lwowie przy ul. Pijarów 4, w Klinice chorób wewnętrznych UJK między godz. 8-12. Zwracamy się z apelem do kobiet, bo większość młodych i zdrowych mężczyzn znajduje się pod bronią”.

,,Wiek Nowy” (Lwów) nr 11 z 11 września 1939, s.2.

Kolejnym okresem wzmożonego zapotrzebowania na krew i piękną kartą honorowego dawstwa krwi kobiet, było Powstanie Warszawskie.  Akcja uświadamiania społeczeństwa dotycząca oddawania krwi, prowadzona przed wojną przez PCK, liczne apele do kobiet o oddawanie krwi i działalność m.in. Ludwika Hirszfelda przyniosły pozytywne rezultaty. Nie brakowało w powstaniu krwi do przetoczeń, lecz odczuwano niedostatek sprzętu i odpowiednio wyszkolonego personelu medycznego. Pielęgniarki i sanitariuszki biorące udział w powstaniu (szacunkowo 5000), w tym liczne sanitariuszki Polskiego Czerwonego Krzyża,  oddawały krew potrzebującym w niewielkich ilościach za pomocą zwykłych strzykawek.  Krew podawana powstańcom należała głównie do kobiet – pielęgniarek i sanitariuszek.

Wyjatkowy opis zawarła we wspomnieniach jedna z uczestniczek powstania : W szpitalu leżało wówczas wielu rannych po dużym upływie krwi. Dr Bednarski zaproponował mi oddanie krwi dla któregoś z ciężko rannych powstańców. Zgodziłam się chętnie tym bardziej, że miałam popularną grupę ARh+. Krew oddałam trzykrotnie i byłam bardzo szczęśliwa, bo wszyscy trzej chłopcy czuli się coraz lepiej. Odwiedzałam ich często, zawsze entuzjastycznie witana, jako ich ,,krewna siostra”. Powstanie warszawskie i medycyna, wspomnienia lekarzy, medyków i sanitariuszek z Powstania Warszawskiego, ,,Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” suplement do CXXXVIII, nr 6/2002, Warszawa 2002, s. 28.

Podobne sytuacje miały miejsce w innych ośrodkach medycznych, szpitalach, punktach sanitarnych w czasie wojny i okupacji.

Okres II wojny światowej to wspaniała karta historii honorowego krwiodawstwa kobiet, w znacznym stopniu sanitariuszek Polskiego Czerwonego Krzyża oraz innych formacji wojskowych , w tym sanitariuszek i pielęgniarek Armii Krajowej , harcerek, sanitariuszek Polskiego Zielonego Krzyża, Gwardii Ludowej oraz Wojskowej Służby Kobiet.

fot. za https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Lokajski_-_Sanitariuszki_na_ulicy_Moniuszki_(1944).jpg

Brak samodzielnego bytu państwowego uniemożliwiał utworzenie stowarzyszenia krajowego Czerwonego Krzyża na ziemiach polskich w okresie zaborów. Jednak w każdym zaborze istniały organizacje kierujące się w swojej działalności ideałami czerwonokrzyskimi. Zadaniem tych organizacji było także zachowanie tożsamości narodowej w zmieniających się warunkach społeczno-politycznych w naszej ojczyźnie.

Galicja- zabór austriacki

Najwcześniej organizacje takie powstały w Galicji, gdzie dzięki prowadzonej przez Austrię polityce ustępstw na rzecz swobód narodowych, panowały korzystne warunki do rozwoju organizacji społecznych tworzonych przez Polaków. Organizacje czerwonokrzyskie zajmowały się zarówno pomaganiem najbardziej potrzebującym i poszkodowanym, jak i szkoleniem personelu sanitarnego na potrzeby walki o niepodległość. Organizacje te wzięły udział w I wojnie światowej, zapewniając pomoc rannym i chorym żołnierzom i ludności cywilnej oraz stając się trzonem służby medycznej Legionów Polskich.

Przed 1891 r. działały w Galicji dwie organizacje o charakterze czerwonokrzyskim: Stowarzyszenie Patriotycznej Pomocy Czerwonego Krzyża Galicji oraz Krajowe Stowarzyszenie Dam Patriotycznej Pomocy Czerwonego Krzyża. W 1891 r. zjednoczyły

się one powołując Krajowe Stowarzyszenie Mężczyzn i Dam Czerwonego Krzyża w Galicji. Jego siedzibą był Lwów, a prezesem książę Paweł Sapieha. Filia stowarzyszenia działała w Krakowie. Na początku Wielkiej Wojny, za zgodą Austriackiego Czerwonego Krzyża, powołano do życia Galicyjskie Towarzystwo Pań i Panów Czerwonego Krzyża (później zmieniło nazwę na Stowarzyszenie). Towarzystwo było krajową, autonomiczną strukturą działającą w ramach Austriackiego Czerwonego Krzyża. Siedzibą był Lwów, natomiast w Krakowie działała jego ekspozytura.

Towarzystwo prowadziło głównie na Podkarpaciu szpitale, schroniska, a nawet sanatoria. Organizowało walkę z epidemiami chorób zakaźnych, akcje odczytowo-oświatowe i wydawało pismo „Walka o Zdrowie”. Pracami organizacji kierował książę Paweł Sapieha. Natychmiast po wybuchu I wojny światowej organizacje te przystąpiły do organizowania pomocy dla rannych i chorych żołnierzy i ludności cywilnej. Pod patronatem Galicyjskiego Towarzystwa Pań i Panów Czerwonego Krzyża i księcia Pawła Sapiehy działała w Krakowie Dworcowa Stacja Opatrunkowa, która w pierwszym okresie działań wojennych była centralnym punktem pomocy medycznej w Krakowie. Zadaniem stacji było udzielanie pierwszej pomocy rannym i chorym przywożonym z pola walki, zmienianie opatrunków, odstawianie ciężej rannych do miejscowych szpitali, ewentualnie wreszcie kierowanie ich do dalszego transportu w głąb monarchii.

 Koordynatorką stacji była Maria Epstein, a zespołem pielęgniarek i sanitariuszek kierowała Anna Rydel, która prowadziła również stację wypoczynkową dla żołnierzy. Opiekowano się jeńcami bez względu na ich pochodzenie. W prace Austriackiego Czerwonego Krzyża na froncie austriacko-rosyjskim zaangażowana była m.in. hrabina Maria Tarnowska.

Akcja rozwinęła się w latach 1916-1917, kiedy to Towarzystwo przejęło pod swoją opiekę sieć szpitali i sanatoriów położonych w miejscowościach słynących z wód leczniczych w niektórych miastach garnizonowych. W 1918 r. powstawać zaczęły punkty sanitarne na dworcach kolejowych, uzupełnione o sieć przychodni przeciwgruźliczych i przeciw wenerycznych. Prowadzono walkę z chorobami epidemicznymi.

Herbaciarnia Czerwonego Krzyża na stacji dworcowej w Nowym Sączu, lata 1914-1918, fot. za https://polona.pl/item/herbaciarnia-czerwonego-krzyza-w-nowym-saczu-labedienst-des-roten-kreuzes-in-neu-sandez,NzAxMjk1NjY/0/#info:metadata

Z inicjatywy Czerwonego Krzyża i dzięki wsparciu Mary Cardezzy, małżonki sekretarza ambasady amerykańskiej w Wiedniu i wielkiej przyjaciółki Polski, powołano również Grupę Chirurgiczną prof. Maksymiliana Rutkowskiego, która zapewniała pomoc medyczną Legionom Polskim.

Galicyjskie Towarzystwo korzystało ze wsparcia finansowego Austriackiego CK oraz pomocy osób dobrej woli. Przez cały czas Towarzystwo gromadziło środki i majątek, posiadało wiele placówek szczególnie na Podkarpaciu. Po zmianie nazwy na Krajowe Stowarzyszenie Czerwonego Krzyża we Lwowie, 26 lutego 1918 roku zakupiło nawet w Zakopanem od dra Andrzeja Chramca majątek, w którym urządzono szpital dla chorujących na gruźlicę legionistów. Była to najbogatsza organizacja humanitarna na ziemiach polskich.

Sanatorium Czerwonego Krzyża w Zakopanem, fot. MOO PCK z karty pocztowej

W Galicji działały w latach 1914–1918 również mniejsze organizacje humanitarne o charakterze czerwonokrzyskim, m.in.:

• Krajowe Biuro Pielęgniarek Czerwonego Krzyża w Krakowie,
• Komitet Opieki dla Żołnierzy Polskich we Lwowie,
• Komitet Ratunkowy Powiatu Olkuskiego,
• Towarzystwo Czerwonego Krzyża w Bielsku,
• Komitet Pań Czerwonego Krzyża w Rzeszowie

Samarytanin Polski

W 1912 r. w Krakowie powstało stowarzyszenie Samarytanin Polski, powołane z myślą o kształceniu kadr sanitarnych dla potrzeb polskiego zrywu narodowego. Jego inicjatorem był dr Bolesław Wicherkiewicz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zatwierdzony przez władze austriackie statut organizacji umożliwiał tworzenie kół terenowych w całej Austrii. Stowarzyszenie było więc obecne w Krakowie, Lwowie, Wiedniu, Pradze, a nawet w szwajcarskim Baden. Członkiem stowarzyszenia mogła być osoba, która wpłaciła składkę roczną w wysokości 1 korony i przeszkoliła kandydatów w zakresie pomocy rannym i chorym. Członkowie wspierający płacili rocznie 10 koron, natomiast członkowie założyciele jednorazowo 20 koron oraz byli zobowiązani do honorowej pracy na kursach sanitarnych.

W Krakowie kursy sanitarne prowadził dr Mieczysław Staszewski, chirurg. Uczestniczyły w nich licznie kobiety ze środowisk patriotycznej inteligencji i młodzieży skautowskiej. W ramach przygotowań kadr medycznych dla przyszłej wojny zorganizowano zespół lekarzy, który miał zająć się masowym szkoleniem sanitarnym na kursach w różnych miejscowościach. Tylko w samym Krakowie kurs pierwszej pomocy przeszło 1 000 osób. Uczestnicy kursów mogli korzystać ze specjalnego podręcznika pt. „Samarytanin”.

Stowarzyszenie współpracowało z organizacjami strzeleckimi. Godłem Samarytanina Polskiego był niebieski krzyż na białym polu.

Odznaka pamiątkowa „Samarytanina Polskiego” (fot. za Z. Abramek Powstanie i rozwój PCK 1912-1951.

 Już 22 sierpnia 1914 r. Samarytanin Polski podjął decyzję o objęciu opieką sanitarno-medyczną Legionów Polskich. Połączył się on z Komitetem Lekarskim w Krakowie, do którego z kolei dołączyli młodzi krakowscy medycy zaangażowani w Strzelecki Czerwony Krzyż. Samarytanin Polski przeszkolił tysiące sanitariuszek, sanitariuszy i pielęgniarek, które zasiliły legionowe lazarety i szpitale.

W czasie I wojny światowej Samarytanin organizował własne szpitale, gromadził środki finansowe, materiały sanitarne oraz sprzęt medyczny. Prowadził akcje szkoleniowe, tworzył w prywatnych domach specjalne lazarety dla chorych i rannych oraz schroniska dla niezdolnych do dalszej służby legionistów. Walczące oddziały zaopatrywano w leki, środki opatrunkowe i narzędzia chirurgiczne. Prowadzono walkę z szerzącymi się epidemiami ospy, duru brzusznego i plamistego, czy czerwonki.

Samarytanin działał również wśród wychodźców na terenie całej monarchii. Aż do chwili powołania Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża organizował również pomoc dla ludności cywilnej.

Pod zaborem rosyjskim

Pierwsze organizacje czerwonokrzyskie pod zaborem rosyjskim powstawały w latach1877-78 i miały charakter partyjny – związane były z partiami socjaldemokratycznymi: partią „Proletariat”, PPS, SDKPiL. Ich działalność była przeważnie tajna lub półjawna, wielu aktywnych działaczy trafiało do aresztu, a potem na zsyłkę na Sybir. Organizacje te nie dotrwały do I wojny światowej. Oficjalnie natomiast działało Towarzystwo Czerwonego Krzyża pod patronatem Rosyjskiego Czerwonego Krzyża.  Prezesem był generał-gubernator warszawski książę Aleksander Imeretyński. Towarzystwo prowadziło kilka placówek w Warszawie, min dom dla wdów, dom dla inwalidów, przytułek dla dzieci. Placówki te w pierwszej kolejności przyjmowały pod opiekę rodziny byłych żołnierzy.

W Warszawie po wybuchu wojny, za zgodą Rosyjskiego Czerwonego Krzyża powołano Polski Komitet Pomocy Sanitarnej. Prezesem Komitetu został książę Z. Lubomirski, a wiceprezesami księżna F.M. Woroniecka i Seweryn Czetwertyński. Każdy funkcjonariusz PKPS otrzymywał legitymację  w języku polskim na jednej stronie, a w języku rosyjskim na drugiej. Miał też prawo do używania opaski z syreną. Sprawozdania i inne dokumenty także pisane były po polsku i po rosyjsku.

Sanitariuszka PKPS, fot. za https://polona.pl/item/sanitariuszka-czerwonego-krzyza,MjExNDEwMzU/0/#item

Odznaka noszona przez funkcjonariuszy PKPS, fot. ze zbiorów ZG PCK.

Funkcjonowanie Komitetu wspierane było przez Rosję zarówno pod względem finansowym jak i organizacyjnym. Nie zmienia to faktu, że PKPS nieustannie czynił starania, aby uzyskać odrębność i niezależność, tak pod względem działań jak i symboli. Część pieniędzy na działalność pochodziła bowiem od patriotycznej części społeczeństwa.

 W czasie I wojny, na terenie Warszawy i Królestwa Polskiego, PKPS prowadził szpitale, punkty odżywcze i opatrunkowe, organizował pociągi sanitarne, przytułki dla rannych, a z czasem także powołał Biuro Informacji o rannych. Na terenie Warszawy w czasie wojny było 21 szpitali, łącznie do dyspozycji było 813 łóżek. samych sanitariuszek było 1 116 oraz 1495 sanitariuszy. Na dworcach kolejowych: Wiedeńskim, Kaliskim, Piotrogrodzkim, Grójeckim i Wilanowskim działały punkty opatrunkowe i rozdzielcze. Wykonywano ogromną pracę medyczno-sanitarna i opiekuńczą.

W miarę przesuwania się frontu wojennego, po zajęciu Warszawy przez Niemców, na pewien okres PKPS przeniósł się do Moskwy. Stąd prowadził działalność także na rzecz wysiedleńców, organizował ruchome kuchnie, leczył, szkolił sanitarnie. W związku z przedłużającą się wojną wyczerpywały się zasoby finansowe i materialne, zmniejszono, a z czasem wstrzymano dotacje z Rosji. PKPS zmuszony był ograniczać działalność, likwidować placówki, aż do roku 1918. Po rewolucji październikowej zaczęła się likwidacja organizacji polskich na terenie Rosji. Wtedy, część działaczy, która pozostała w Warszawie po przeniesieniu siedziby PKPS  do Moskwy, podjęła na nowo działalność w Warszawie. Na czele PKPS w Warszawie stanął Książę Z. Lubomirski. Warszawski PKPS prowadził w czasie wojny głównie szpitale na terenie miasta.

Pod zaborem pruskim.

Pod zaborem pruskim powstawanie organizacji czerwonokrzyskich było utrudnione. Lekarze poznańscy potajemnie prowadzili kursy sanitarne i szkolenia. Niestety działaczom nie udało się uzyskać zgody podobnie jak w Warszawie i w Galicji do utworzenia czerwonokrzyskiej organizacji polskiej pod patronatem Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Społeczeństwo polskie jednak od momentu wybuchu wojny przystąpiło do niesienia pomocy. Organizowano kuchnie ruchome na stacjach kolejowych, niesiono pomoc sanitarną. W 1915 roku za zgodą władz pruskich utworzono Poznański Komitet Ratunkowy, potem na zajętych przez Niemców ziemiach Królestwa utworzono za zgodą władz Radę Główną Opiekuńczą do opieki nad poszkodowana w czasie wojny ludnością. Rada pozyskiwała środki na działania dzięki ogromnej ofiarności Wielkopolan, ale także z zagranicy.

W odrodzonym w 1918 roku niepodległym państwie polskim działały liczne organizacje charytatywne o charakterze czerwonokrzyskim, te zawiązane przed I wojna światowa, jak i podczas jej trwania. Zniszczenia wojenne były ogromne, szczególnie ucierpiała ludność, którą dodatkowo dziesiątkowały nędza, głód, choroby, epidemie. Dla istniejących organizacji czerwonokrzyskich, jak również licznie powstających nowych organizacji humanitarnych ogromnym wyzwaniem było zapewnienie pomocy wszystkim potrzebującym. Brak jednej organizacji, zjednoczonej, narodowej utrudniał kontakty z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem w Genewie, który zgodnie z wymogami Konwencji Genewskiej z 1864 roku wymagał istnienia jednej narodowej organizacji czerwonokrzyskiej. Stopniowo zaczęła dojrzewać wśród organizacji kierujących się zasadami Czerwonego Krzyża idea zjednoczeniowa.

Ruch młodzieżowy organizowany był w Polskim Czerwonym Krzyżu niemal od zarania istnienia jednej organizacji, od 1921 roku.  Program pracy z młodzieżą w Czerwonym Krzyżu obejmował różnorakie zagadnienia wychowawcze, edukacyjne, kulturalne, społeczne.  Trudno ocenić  które z działań były ważniejsze, a której mniej ważne. Koła Młodzieży prowadziły niezliczoną liczbę akcji higienicznych, konkursów czystości,  zgodnie z  duchem czerwonokrzyskim  młodzież szkoliła się także w zakresie pierwszej pomocy i ratownictwa. Podstawą  była  jednak była działalność samarytańska. Koła Młodzieży gromadziły fundusze organizując różnorakie akcje, samodzielnie szyły koszulki dla ubogich dzieci, organizowały paczki świąteczne dla potrzebujących , odwiedzały chorych w szpitalach i domach, organizowały zbiórki odzieży, książek, dożywianie w szkołach, a także opiekowały się opuszczonymi grobami.

Konieczne było jednak zdobywanie środków  finansowych na działania statutowe. I tu pomysłowość młodzieży i ich opiekunów okazała się niezrównana. W latach 20-tych i 30-tych Koła Młodzieży prowadziły akcje dość nietypowe jak np. prowadzenie fryzjerni czy uprawa „zagonków” .

Fryzjernie szkolne prowadzone były przez koła młodzieży zwłaszcza w Łódzkiem, na Wileńszczyźnie i Wołyniu, w sumie w 130 szkołach i świadczą o dużej pomysłowości młodzieży. Zamożniejsi uczniowie płacili w takiej fryzjerni po kilka groszy, a niezamożnych „pan fryzjer” strzygł bezpłatnie. Z fryzjerni korzystać mogła nie tylko młodzież szkolna, ale także dorośli mieszkańcy danej miejscowości.

Inną forma pozyskiwania środków była uprawa „zagonków”. Młodzież uprawiała zagonki i wyhodowane na nich warzywa sprzedawała lub zanosiła ubogim , a kwiaty dostarczała dla chorych do szpitali. W samej tylko Warszawie młodzież otrzymała 12 zagonków o łącznej powierzchni  55 301 m2, na których pracowało 1565 dzieci. Tereny były dzierżawione od osób prywatnych, wojska, czy stanowiły własność magistracką. Działająca w Warszawie Komisja Oddziałowa ds. Młodzieży licznie występowała z okolicznościowymi odczytami nt. pozytywnych efektów wychowawczych i społecznych pracy na roli przez młodzież, aby pozyskać jak najwięcej terenów pod uprawę. Każde dziecko miało swój własny zagonek, na którym prowadziło uprawy.  Komisja Oddziałowa tak uzasadniała tę pracę:

Henryk Bolesław GNOIŃSKI to lekarz  hematolog i serolog, który urodził się 1 października 1891 roku w Józefowie koło Łodzi. Szkołę powszechną i średnią ukończył w Piotrkowie Trybunalskim, po czym  rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Od młodości działał społecznie m.in. w Drużynach Strzeleckich, Akademickim Kole Towarzystwa Szkoły Ludowej. Podczas I wojny światowej pracował jako medyk w Wolskim Szpitalu Zakaźnym w Warszawie. Zorganizował służbę zdrowia warszawskiego batalionu Legionów Polskich i odszedł z tym batalionem na front, służył w Legionach Polskich. .  Ranny powrócił do Warszawy i pracował nadal w Szpitalu Wolskim, następnie w sanatorium dla chorych na płuca w Rudce. W  1918 roku pełnił obowiązki lekarza batalionowego w obronie Lwowa.

Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Krakowa i na Uniwersytecie Jagiellońskim ukończył studia medyczne uzyskując w maju 1922 roku tytuł doktora.

Jeszcze jako student został asystentem w  Zakładzie Patologii Ogólnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ze względów rodzinnych po skończeniu studiów powrócił do Warszawy i podjął pracę jako asystent u prof. Franciszka Venuleta w Katedrze Patologii Uniwersytetu Warszawskiego i u prof. Kazimierza Rzętkowskiego w Klinice Chorób Wewnętrznych Szpitala Świętego Ducha – pierwszej naukowej placówki internistycznej w Warszawie.

W 1932 roku napisał pracę habilitacyjną pt. „Przemiana węglowodanowa a układ siateczkowo-śródbłonkowy” i uzyskał stopień doktora habilitowanego.  Zorganizował i kierował pracownią do badań nad wydzielaniem wewnętrznym i witaminami. Podjął pracę w zakładzie o nazwie: „Towarzystwo Przemysłu Chemicznego i Farmaceutycznego d. Magister KLAWE S.A.” w Warszawie (późniejsza „POLFA”).

Lata 30-te to okres wzmożonego rozwoju transfuzjologii w Europie, jak również w Polsce. Polski Czerwony Krzyż wystąpił z inicjatywą utworzenia przy Szpitalu PCK  na ul. Smolnej 6 w Warszawie osobnej jednostki dedykowanej badaniom nad krwią, transfuzjami i krwiolecznictwem. W 1935 r powstał Instytut Przetaczania Krwi. Dyrektorem tego Instytutu został dr Henryk Gnoiński. Otrzymał wówczas stanowisko docenta. W tym czasie napisał popularną broszurę pt. „O przetaczaniu krwi”, która dała nowe spojrzenie na krew jako środek leczniczy i stała się początkiem praktycznego realizowania idei honorowego krwiodawstwa w Polsce. Jednocześnie prowadził badania nad krwią konserwowaną i jej zastosowaniem w lecznictwie, w wyniku których powstała kolejna publikacja pt. „Rozwój idei przetaczania krwi”. Na ten temat na II Międzynarodowym Kongresie Przetaczania Krwi w Paryżu wygłosił referat pt. „Krew konserwowana powyżej 3 miesięcy – zmiany zachodzące i jej wartość lecznicza”. Ta praca, wydrukowana w 1938 roku w czasopiśmie „Le Sang”, stanowiła pewien przełom w technologii dłuższego konserwowania krwi. Już wówczas z krwi konserwowanej metodą dra Henryka Gnoińskiego często korzystał Szpital PCK w Warszawie. Jednocześnie wykładał patologię krwi dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego.

W 1938 roku za całokształt prac naukowych w zakresie hematologii został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Do wybuchu II wojny światowej dr Henryk Gnoiński przeprowadził jeszcze wiele badań nad krwią, które miały na celu bezpieczniejsze wykorzystywanie jej w lecznictwie.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej, w czasie wojny obronnej, dr Henryk Gnoiński wyjechał na wschodnie rubieże po to, aby m.in. w Lublinie, Zamościu, Łucku organizować stacje przetaczania krwi. Spotkał się z dużą ofiarnością społeczeństwa – nie brakowało dawców, bo w organizowanych stacjach pobierana była krew dla rannych żołnierzy ewakuowanych z frontu.

W czasie okupacji hitlerowskiej dr Henryk Gnoiński pracował w tajnych oddziałach wojskowych, od 1942 roku jako Szef Sanitarny Komendy Głównej Batalionów Chłopskich. Na wzór Polskiego Czerwonego Krzyża zorganizował w ramach struktur Batalionów Chłopskich służbę sanitarną nazwaną  Polski Zielony Krzyż. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu zdołał przeszkolić kilkadziesiąt instruktorek i około ośmiu tysięcy sanitariuszek, które pełniły służbę sanitarną w oddziałach Batalionów Chłopskich, a także w swoich wsiach, a po wojnie były pionierkami oświaty sanitarnej na wsi.

W latach 1943-1944, po zorganizowaniu tajnych kompletów uniwersyteckich, dr Gnoiński prowadził na nich wykłady w zakresie patologii ogólnej i doświadczalnej. Po upadku powstania warszawskiego w 1944 roku rozpoczął pracę w Zarządzie Głównym PCK w Warszawie jako szef wydziału higieny i inspekcji sanitarnej, a od jesieni 1945 roku był członkiem Zarządu Głównego PCK. W tym czasie, z polecenia Ministerstwa Zdrowia i PCK organizował stacje przetaczania krwi. Był także nauczycielem akademickim.

Zmarł 19 sierpnia 1946 roku w wyniku ran odniesionych w wypadku samochodowym na trasie Warszawa- Gdańsk. Kilka dni przed tragiczną śmiercią otrzymał nominację profesorską – został mianowany profesorem patologii ogólnej w Akademii Medycznej  w Gdańsku. Pochowany został na cmentarzu w Piotrkowie.

W docenieniu zasług dla rozwoju ruchu honorowego krwiodawstwa Polski Czerwony Krzyż z okazji 40- lecia ruchu honorowego krwiodawstwa w PCK wydał okolicznościowy medal z jego podobizną.

Opr. na podstawie Polski Słownik Biograficzny, t. 8, 1959, s. 154.

Wraz z rocznicą odzyskania niepodległości przez Polskę obchodzimy również 100. rocznicę przyznania kobietom w Polsce praw wyborczych. Dnia 28 listopada 1918 Józef Piłsudski, będący już wówczas Naczelnikiem Państwa, podpisał dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu; dekret ów stanowił, że cyt. „wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel Państwa bez różnicy płci”.

Prawo wyborcze przyznano kobietom w Polsce w 1918 roku – Polska była jednym z pierwszych krajów, które zdecydowały się na ten krok. Ponadto kobiety otrzymały tzw. pełnię praw, w tym również prawo do edukacji i pracy. W ślad za przyznaniem tych praw, w życiu publicznym międzywojennej Polski pojawiło się wiele wyjątkowych kobiet – były nauczycielkami, wykładowcami akademickimi, pracowały w redakcjach gazet, dostały się do parlamentu.

Jako konsekwencja tych przemian społecznych, obecność kobiet zwiększała się również w szeregach PCK. Komisarz ds. Polskiego Czerwonego Krzyża – Władysław hr. Tyszkiewicz – zwołał na dzień 27 kwietnia 1919 roku pierwsze zebranie członków Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, na którym zatwierdzono statut organizacji i dokonano wyboru Komitetu Głównego, w skład którego weszły m. in. hrabina Elżbieta Potocka, Julia Weyherówna, baronowa Helena Bisping, Maria Rodziewiczówna, Dora Wisznicka, Helena Paderewska, Aleksandra Zarzycka, baronowa Helena Lesser, Maria Kretkowska, margr. Elżbieta Wielopolska i Julia Przyjemska. Wśród członkiń Komitetu Głównego znalazły się przedstawicielki polskiej arystokracji, ziemiaństwa oraz działaczki społeczne znane wcześniej tylko lokalnie jak chociażby Maria Kretkowska czy poczytna później pisarka Maria Rodziewiczówna.

Już 4 maja 1919 na stanowiska wiceprezesów w pierwszym w historii zarządzie Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża powołano Helenę Bisping i Julię Przyjemską, później zaś – dnia 9 lipca 1919 roku, w wyniku wyborów do władz Zarządu Komitetu Głównego na prezesa wybrano Helenę Paderewską.

 

Małopolska nie pozostawała tu w tyle i dnia 24 listopada 1919 roku, do zarządu krakowskiego wybrano Zofię hr. Wielopolską oraz Annę Kallenbachową, której Zarząd Główny wyraził później specjalne uznanie za prace przy tworzeniu i prowadzeniu Oddziału Krakowskiego w latach jego intensywnej działalności (1919-1920).

Po dziś dzień kobiety zajmują istotną pozycję w Polskim Czerwonym Krzyżu – zarówno członkinie, jak i pracownice i wolontariuszki – nieprzerwanie poświęcają swoją energię i czas, aby nieść pomoc potrzebującym.

Wystawa PCK jest jedyną tego typu placówką w Polsce, trzecią w Europie i szóstą na świecie. W jej tworzenie włączyli się liczni mieszkańcy Kościerzyny. Inicjatorką była wieloletnia działaczka kościerskiego oddziału PCK Pani Jadwiga Treder. Dziś jej dzieło jest kontynuowane i rozwijane, a dobrym duchem Wystawy jest Pani Jadwiga Zwara, Prezes Oddziału Rejonowego PCK w Kościerzynie.

Zaczęło się od zbierania różnorodnych wydawnictw, medali, pamiątek Polskiego Czerwonego Krzyża  w Polsce. Z czasem ekspozycja stopniowo powiększała się o muzealia przywożone zza granicy, otrzymywane od innych stowarzyszeń krajowych Czerwonego Krzyża. Dziś kościerskie zbiory to ok. 4000 dokumentów, medali i odznaczeń, proporczyków, sztandarów związanych z ruchem Czerwonego Krzyża  i Czerwonego Półksiężyca.  Na wystawie zgromadzono również  sprzęt służący do udzielania pierwszej pomocy oraz liczne materiały propagandowe i szkoleniowe. Zbiory bogato ilustrują  także czerwonokrzyskie krwiodawstwo.

Początkowo kompletne zbiory były wystawiane w Kościerskim  Domu Kultury przy ul. Długiej 31, z którego zostały zabrane i przeniesione. Aktualnie są częścią Muzeum Ziemi Kościerskiej, Oddział  Muzeum Kolejnictwa. Dzięki temu na wystawie można obejrzeć zrekonstruowany wagon sanitarny Czerwonego Krzyża pochodzący z czasów I wojny światowej. W osobnej sali znajdują się  zbiory dokumentów, medali, odznaczeń i różnorodnych gadżetów oraz sprzęt służący do udzielania pierwszej pomocy.  Niestety zmiana miejsca ekspozycji miała także negatywne skutki – przyniosła ograniczenie powierzchni wystawienniczej i tym samym część muzealiów została zabezpieczona w magazynach bez możliwości jej oglądania przez szerszą publiczność.  Marzeniem kościerskich działaczy czerwonokrzyskich jest pozyskanie dodatkowych miejsc i pomieszczeń  oraz przywrócenie ekspozycji w jej pełnym wymiarze.

GALERIA ZDJĘĆ DAWNEJ EKSPOZYCJI w DOMU KULTURY – IZBA POLSKA

Dla wszystkich Członków, Wolontariuszy i Sympatyków PCK odwiedzających Pomorze i Kaszuby zwiedzanie wystawy obowiązkowe!

Dziś grupy ratownictwa zabezpieczają duże imprezy masowe w tym mecze piłkarskie, biegi, koncerty sylwestrowe, pielgrzymki. W ostatnim roku byli także na największej imprezie kolarskiej w Polsce Tour de Pologne.
W okresie międzywojennym ratownicy PCK regularnie brali udział w zabezpieczeniu medycznym i udzielali pomocy narciarzom poszkodowanym w czasie zawodów narciarskich w Zakopanem.
Poniżej kilka zdjęć naszych ratowników w czasie pracy oraz fotografie z zawodów narciarskich z okresu międzywojennego. Zdjęcia pochodzą z okresu, kiedy nie było jeszcze kolejki na Kasprowy Wierch i narciarze podchodzili nas start pieszo. Zwróćcie także uwagę na niezwykłą modę narciarską.

1, 2. Ratownicy PCK służą pomocą narciarzom w czasie międzynarodowych zawodów w Zakopanem, 1939r

3. Uczestnik zawodów narciarskich pokonuje trasę slalomu 1935 r, Źródło NAC 1-M-1458-74

4. Góralka leje z bańki mleko do szklanki narciarza, Międzynarodowe Zawody Narciarskie o Mistrzostwo Polski w Zakopanem 1935 r, Źródło NAC 1-M-1458-42

5. Zawodnicy w drodze na start na Hali Kondratowej, Międzynarodowe Zawody Narciarskie o Mistrzostwo Polski w Zakopanem 1935 r, Źródło NAC 1-M-1458-48

 

6. Międzynarodowe Zawody Narciarskie FIS o Mistrzostwo Środkowej Europy w Zakopanem 1929 r, Grupa angielskich narciarzy. Źródło NAC 1-M-1451-7

Nazwa „mareczki” do dziś używana jest w wielu oddziałach PCK, choć nowych „mareczek” od kilku lat już nie ma. Popularne przez 100 lat w PCK „ mareczki” to papierowe znaczki o różnych nominałach, które były wklejane do legitymacji członkowskich jako potwierdzenie opłacenia składek. „Mareczkami” nazywano także znaczki dobroczynne, znaczki kwestarskie przypinane darczyńcom w czasie kwest.
Nazwa ma swoją prawie 100-letnią tradycję i pochodzi od nazwy waluty – marki polskiej. Marka polska była to waluta wprowadzona po odzyskaniu przez Polskę niepodległości od 15 stycznia 1920 roku. Wcześniej – od 1916 roku – marka była używana tylko na terenie Królestwa Polskiego. W wyniku reformy pieniężnej z 29 kwietnia 1924 roku marka polska została zastąpiona przez polskiego złotego.
„Mareczki” czyli znaczki z nominałami marek funkcjonowały w Czerwonym Krzyżu tylko przez 4 lata, a nazwa pozostała na kolejne 100!
Na zdjęciach jedne z pierwszych mareczek Czerwonego Krzyża oraz różne wzory „mareczek” w legitymacjach członkowskich PCK. O znaczkach dobroczynnych napiszemy w innej ciekawostce.
Na zdjęciach:
1- Mareczki , znaczki z nominałami marki polskiej, przed 1924 r.
2. Legitymacja członkowska z mareczkami z 1938 roku (składki miesięczne).
3. Legitymacja członkowska z mareczkami z 1946 roku (składki miesięczne).
4. Legitymacja członkowska z mareczkami z 1976 roku (składki roczne) .
5 – Mareczki z lat 60, 70-tych.
6. Współczesne „mareczki” na plakacie promującym członkostwo w PCK, 2019 rok

Współczesny Hymn PCK to „Pieśń o Czerwonym Krzyżu” napisana w latach 60-tych przez Irenę Prusicką jako pieśń dla młodzieży czerwonokrzyskiej. Świadczy o tym także początek utworu, rozpoczynający się od słów: „Pókiś jest młody i szczęśliwy…”
Kim są autorzy utworu: Irena Prusicka – słowa i Aleksander Rostan – muzyka?

Wykonanie muzyczne utworu znajdziesz tutaj: https://www.youtube.com/watch?v=XyM6m0bbAOU

 

Jak się okazuje nie jesteśmy jedynymi wśród członków Ruchu Czerwonego Krzyża na świecie, którzy obchodzą 100-lecie swojego istnienia w 2019 roku. Sto lat temu powstała również Liga Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca – współcześnie nazwana Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (IFRC) – której jesteśmy częścią jako stowarzyszenie krajowe. Ale to Polski Czerwony Krzyż jest starszy o…prawie pięć miesięcy.

Liga została założona w maju 1919 roku w Paryżu w następstwie pierwszej wojny światowej. Wojna wykazała potrzebę ścisłej współpracy między towarzystwami Czerwonego Krzyża, które poprzez swoją działalność humanitarną w obronie jeńców wojennych przyciągnęły miliony wolontariuszy i zbudowały spore doświadczenie. Zdewastowana Europa nie mogła pozwolić sobie na utratę takiego zasobu.

Z inicjatywą utworzenia nowej międzynarodowej organizacji wystąpił Henry Davison, przewodniczący Amerykańskiego Komitetu Czerwonego Krzyża, który zaproponował po zakończeniu wojny powołanie federacji krajowych stowarzyszeń czerwonokrzyskich. Międzynarodowa konferencja medyczna zainicjowana przez H. Davisona w Paryżu zaowocowała powstaniem 15 maja 1919 roku Ligi Towarzystw Czerwonego Krzyża, która została przemianowana w październiku 1983 r. na Ligę Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, a następnie w listopadzie 1991 r. na Międzynarodową Federację Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

Starając się o utworzenie Ligi H. Davison argumentował: „Powinien to być rzeczywisty, a nie tylko z nazwy Komitet Międzynarodowy, komitet, na którym będą przedstawiciele wszystkich krajów, zamiast, jak obecnie, komitet składający się z sympatycznych, ale nieco nieefektywnych gentlemanów genewskich. To, co nazywa się „międzynarodowym”, stało się raczej prowincjonalne … Nowa krew, nowe metody, nowe i bardziej wszechstronne spojrzenie, te rzeczy są konieczne”. Była to odważna krytyka, która jednak znalazła poparcie w środowisku międzynarodowym.

H. Davidson

Założycielami Ligi zostało pięć towarzystw krajowych: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Japonia i Stany Zjednoczone. Liczba ta z czasem rosła – dziś Federacja zrzesza 191 uznanych krajów.

Pierwszym celem Ligi była poprawa zdrowia ludzi w krajach, które bardzo ucierpiały podczas czterech lat wojny. Nowo utworzona organizacja koncentrowała się na objęciu pomocą humanitarną ofiar sytuacji kryzysowych, które nie były spowodowane konfliktem zbrojnym – tym samym rozszerzała zakres działania Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (ICRC, MKCK). Poza koordynacją działań ratunkowych spowodowanych klęskami żywiołowymi i katastrofami zdrowotnymi, misją Ligi było wspieranie stowarzyszeń krajowych w ich tworzeniu i rozwoju, zwłaszcza w czasie pokoju. Dodatkowo, oprócz udzielania pomocy ofiarom epidemii, klęsk żywiołowych (trzęsienia ziemi, powodzie i huragany) oraz klęsk głodowych, w pierwszych latach istnienia Ligi wyznaczono dwa bardzo ważne priorytety działania. Jednym z nich było promowanie zdrowia poprzez zapobieganie chorobom i rozwijanie szkolenia pielęgniarek i wolontariuszy. Drugą działalnością było stworzenie „młodego” Czerwonego Krzyża w ramach krajowych stowarzyszeń, objęcie dzieci i młodzieży różnymi kursami edukacyjnymi, a w rezultacie zaangażowanie ich w praktyczne działania pomocowe.

Utworzenie Ligi, jako dodatkowej międzynarodowej organizacji Czerwonego Krzyża, obok Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, nie obyło się bez kontrowersji. MKCK miał do pewnego stopnia uzasadnione obawy co do możliwej rywalizacji między obiema organizacjami. Założenie Ligi było postrzegane jako próba podważenia wiodącej pozycji MKCK w Ruchu oraz stopniowego przenoszenia zadań i kompetencji do wielostronnej instytucji. Drugim problemem był brak zgody na włączenie do Ligi towarzystw krajowych pokonanych państw w czasie I wojny, a mianowicie Niemiec, Austrii, Węgier, Bułgarii i Turcji, co było sprzeczne z zasadą uniwersalności MKCK.
Kwestie współistnienia między Ligą a MKCK zostały omówione podczas trzech kolejnych Międzynarodowych Konferencji Czerwonego Krzyża (1921, 1923, 1926). Statuty przyjęte w 1928 r. Na XIII Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża w Hadze wyjaśniły i potwierdziły role każdego podmiotu.

Co ciekawe, pierwszą misją operacyjną Ligi było przeprowadzenie obserwacji stanu epidemii tyfusu w Polsce (1921 r.) oraz opracowanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych w sąsiednich krajach, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się podobnych chorób epidemicznych. Pierwszą akcją na dużą skalę organizowaną przez Ligę była pomoc Japonii po trzęsieniu ziemi w 1923 roku, w którym zginęło około 200 000 osób, a niezliczona liczba rannych pozostała bez schronienia. Wtedy po raz pierwszy 35 krajowych stowarzyszeń Czerwonego Krzyża uczestniczyło we wspólnej akcji, w czasie której zebrano i przekazano rekordową sumę 277 milionów franków szwajcarskich na rzecz poszkodowanych.

Kim był H. Davison, inicjator powstania Ligi?
Henry Pomeroy Davison był amerykańskim bankierem i filantropem. Wraz z wejściem Stanów Zjednoczonych do wojny w 1917 roku, Davison został mianowany przewodniczącym Rady Wojennej Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. W tym charakterze kierował kampanią, której celem było zdobycie wsparcia finansowego dla Czerwonego Krzyża. Davison szybko zarobił cztery miliony dolarów na finansowanie karetek pogotowia. Po zakończeniu wojny naciskał na utworzenie międzynarodowej organizacji koordynującej pracę różnych krajowych stowarzyszeń Czerwonego Krzyża. W oparciu o jego rekomendacje Towarzystwo Ligi Czerwonego Krzyża zostało założone 15 maja 1919 r. przez stowarzyszenia Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Włoch i Stanów Zjednoczonych. Pierwszym przewodniczącym Ligi został sam H. Davison, który pełnił tę funkcję aż do swojej śmierci w 1922 roku.

16 września 1919 roku Liga przyjęła w skład swoich członków także swojego „starszego brata” (jakby na to nie patrzeć) – czyli Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża, które powstało w styczniu tegoż roku.

W docenieniu zasług twórcy Ligi ustanowiona została nagroda jego imienia. Nagroda im. Henry Davisona przyznawana jest wybitnym osobom lub stowarzyszeniom krajowym na każdym Zgromadzeniu Ogólnym Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (IFRC). Nagroda jest przyznawana za wyjątkowy wkład w urzeczywistnianie misji Federacji poprzez realizację pomocy na rzecz osób wymagających specjalnej troski albo poprzez inicjatywy mające na celu zwiększenie potencjału towarzystw krajowych i ich zdolności do wspólnej pracy.

Tak więc 15 maja 2019 będziemy świętować jubileusz razem z Federacją.❤️

Możecie śledzić obchody jubileuszowe Federacji na ich stronie na FB International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies

 

 

Plakat na 100-lecie Ligi/Federacji.

Hotel Regina w Paryżu – miejsce powstania Ligi/Federacji.

Lata 60-te i 70-te XX wieku to okres rewolucji seksualnej/rewolucji obyczajowej w wielu społeczeństwach Zachodu. Rewolucję tę charakteryzowało m.in. powstanie nowych ruchów społecznych, ideologii, narodziny nowych subkultur, to okres zanegowania autorytetu takich instytucji jak szkoła czy kościół, ale także zainteresowanie sprawami związanymi z płcią i seksualnością, w konsekwencji podjęcie otwartej walki o równouprawnienie uciskanych wcześniej mniejszości seksualnych czy religijnych. Początki tej rewolucji w Stanach Zjednoczonych wyznacza wprowadzenie pigułki antykoncepcyjnej oraz badania nad seksualnością prowadzone przez Kinseya, Mastersa i Johnson. Rewolucja obyczajowa obaliła tabu intymności, zliberalizowała normy obyczajowe, zapoczątkowała postęp w opracowywaniu metod antykoncepcji, rozpoczęła epokę zmian w podejściu do problemu ludzkiej seksualności.

Wymienione tendencje związane z seksualnością człowieka z pewnym opóźnieniem dotarły także do Polski. Pierwszym przełomem było wydanie w połowie lat 70 książki Michaliny Wisłockiej ’ „Sztuka kochania”. Nikt tak nie pisał wcześniej jak Wisłocka i nikt nie dotarł do takiej dużej grupy odbiorców, jak ona. Drugi etap rewolucji seksualnej wiąże się z okresem transformacji w Polsce – rok 1989 można potraktować jako symboliczną cezurę przemian obyczajowości. Zniesiono cenzurę, osłabione zostały reguły wyznaczające jakie zachowania są właściwe i stosowne, a tym samym zmniejszyła się kontrola społeczna, przesunęły się granice tego co dopuszczalne w dyskursie publicznym i o czym można mówić bez poczucia wstydu i obawy, że zostanie to negatywnie odebrane.
Po upadku komunizmu kultura otworzyła się na seksualność. Zaczęto postrzegać seksualność jako ważny element życia człowieka. Pojawiły się również takie kwestie jak seks osób starszych czy nastolatków, czyli seks poza kontekstem prokreacyjnym. Pomimo, że wcześniej wiek inicjacji nie był dużo niższy niż obecnie, o seksualności nastolatków w ogóle się nie mówiło. Podjęto też kwestię zdrowia seksualnego. Wszystkie te tematy stały się elementami debaty publicznej.

Te nowe trendy bardzo szybko znalazły swoje odzwierciedlenie także w działalności naszej organizacji. Z ogromną troską zwłaszcza o rozwój i wychowanie młodzieży, Polski Czerwony Krzyż w nowych warunkach społecznych przystąpił do realizacji swojej misji edukacji oraz profilaktyki w zakresie życia seksualnego.

Do współpracy zaangażowano największe autorytety lekarskie w Polsce. Zbigniew Izdebski, Michalina Wisłocka, Kazimierz Imieliński, Andrzej Jaczewski to czołówka polskich lekarzy seksuologów, których publikacje wydawane były przez Polski Czerwony Krzyż jako poradniki życia seksualnego, rozwoju i dojrzewania, inicjacji seksualnej i antykoncepcji. Oficyna Wydawnicza PCK na ul. Mokotowskiej 14 zaczęła wydawać kieszonkową serię poradników dla młodzieży związaną z okresem dojrzewania. Tu znalazły się dwie ważne pozycje autorstwa profesora dra Andrzeja Jaczewskiego polskiego lekarza, pediatry, seksuologa, pedagoga, specjalisty medycyny szkolnej pt. „Tajemnice okresu dojrzewania. Dziewczęta” oraz „Tajemnice okresu dojrzewania. Chłopcy”. W wstępie od Redakcji możemy przeczytać: „Jakkolwiek kończy się wiek XX, a my odżegnujemy się od wszelkich przesądów, problemy seksu stanowią wciąż temat tabu i rzadko są poruszane publicznie, szczególnie zaś z młodzieżą. A właśnie z wami należy mówić o seksie z całkowitą szczerością i poważnie. Młodzież bowiem – zwłaszcza w okresie dojrzewania – sprawy płci przeżywa burzliwie, nie mając zarazem w tych kwestiach żadnego doświadczenia i nie rozumiejąc ich natury. W takim stanie rzeczy dojrzewanie seksualne staje się dla młodego człowieka groźnym żywiołem, niesie liczne niebezpieczeństwa, często konflikty moralne i powikłania psychologiczne”. Kto zna te książeczki, ten wie, że były one bogato ilustrowane naturalnymi fotografiami wykonanymi przez lekarza, nie rysunkami, co również było bardzo rewolucyjne na ówczesne czasy.

 

Prof. Andrzej Jaczewski wraz z prof. Zbigniewem Izdebskim napisali wydany przez PCK poradnik dla młodzieży związany z inicjacją seksualną pt. „ Ja i Ty pierwszy raz. Tajemnice inicjacji seksualnej”. Nie tylko dla młodzieży, także dla dorosłych, wydana została przez Oficynę Wydawniczą PCK publikacja autorstwa Michaliny Wisłockiej, której nie trzeba nikomu przedstawiać, dot. antykoncepcji pt. Miłość bez lęku”.

Inicjatywa edukacji seksualnej podejmowana była także, poza Zarządem Głównym w Warszawie, przez oddziały okręgowe. Listę pozycji książkowych przytoczonych wcześniej koniecznie należy uzupełnić o dwa tytuły sfinansowane przez Zarząd Wojewódzki Polskiego Czerwonego Krzyża w Olsztynie. Są to książki autorstwa prof. Kazimierza Imielińskiego: „Medycyna seksualna. Mitologia i historia” oraz „Medycyna seksualna. Patologia i profilaktyka”.

Znacie te poradniki? A może było ich więcej? Czekamy na informacje od Was.

Zdjęcia:
1. A. Jaczewski, „Tajemnice okresu dojrzewania. Dziewczęta” oraz „Tajemnice okresu dojrzewania. Chłopcy”
2. A. Jaczewski, Z. Izdebski, „Ja i Ty pierwszy raz. Tajemnice inicjacji seksualnej”.
3. M. Wisłocka, „Miłość bez lęku”.
4. K. Imieliński, „Medycyna seksualna. Mitologia i historia”.
5. K. Imieliński, „Medycyna seksualna. Patologia i profilaktyka”.

W czasie 100-letniej historii PCK współpracę z naszą organizacją podejmowało wiele wybitnych postaci również świata artystycznego: grafików, kompozytorów, artystów plastyków. Dziś prezentujemy osobę Zofii Stryjeńskiej i jej dwa, mało znane nawet osobom zaznajomionym z jej twórczością, portrety dziecięce.

W 949 roku Polski Czerwony Krzyż zwrócił się za pośrednictwem ZAIKS-u do Zofii Stryjeńskiej z propozycją wydania w celach zarobkowych dwóch serii pocztówek z portretami dziecięcymi. Umowę szybko sfinalizowano i Dział Propagandy Zdrowia Zarządu Głównego PCK wprowadził do obiegu po 100 000 sztuk każdej z kart. Rysunki Stryjeńskiej uzupełniono cytatami z Juliana Ejsmonda „ Najpromienniejszym i najbardziej uśmiechniętym z ludzkich słów jest słowo: dziecko” oraz Marcina Kacprzaka „Dziecko- to nasza przyszłość; szczęście dziecka to największa nasza radość”.
Portrety te odbiegają znacząco od stylu malarstwa Stryjeńskiej, od kolorystyki, bogactwa emocji, witalności do jakiej przyzwyczaiła odbiorców swojej sztuki . Niektórzy upatrują w nich bądź poszukiwań nowego, bardziej ascetycznego języka artystycznego malarki obecnej w sztuce już od wielu lat, bądź zapowiedzi schyłku jej talentu. Rozstrzygnięcie tej kwestii nie jest naszym zadaniem, dla nas ważne jest to, że pocztówki te są ciekawym i cennym przyczynkiem do poznania naszej historii, sposobów działania organizacji, realizacji naszej misji – sposobów polegających również na angażowaniu do współpracy wybitnych osobowości danej epoki.

Kim była Zofia Stryjeńska?
Malarka, graficzka, ilustratorka, scenograf, projektantka tkanin, plakatów i zabawek;. Urodzona w 1891 w Krakowie, zmarła w 1976 w Genewie. Naukę malarstwa rozpoczęła pod kierunkiem L. Stroynowskiego i kontynuowała od 1909 w prywatnej Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie. W 1911, podając się za mężczyznę, podjęła studia w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych nie przyjmującej jeszcze wówczas kobiet w szeregi studentów.
Jest autorką m.in: barwnych litografii zatytułowanych Bożki słowiańskie (1918, 1922), fresków w Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie (1917), polichromii sal w baszcie Senatorskiej na Wawelu (1917) i dekoracji wnętrza winiarni Fukiera w Warszawie cyklu obrazów Łowy bogów (1921) oraz Poranek, Wieczór i Koncert Beriota (1923).
Jako członek Stowarzyszenia Artystów Polskich Rytm (od 1922 roku) Stryjeńska wzięła udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925, zdobiąc salę główną polskiego pawilonu zaprojektowanego przez J. Czajkowskiego sześcioma panneaux przedstawiającymi Rok obrzędowy w Polsce.
Potem namalowała słynny cykl Młoda wieś polska, który stanowi apologię urody wiejskiego życia i młodości. W okresie największej popularności Stryjeńskiej jej prace były rozpowszechniane w formie tek, albumów i pocztówek przez oficynę Jakuba Mortkowicza, która wydała m.in. „Tańce polskie”, „Paschę. Pieśń o Zmartwychwstaniu Pańskim”, „Piastów” i „Obrzędy polskie”. Urzeczona była rodzimym folklorem i piastowską przeszłością.
W zakresie malarstwa monumentalnego artystka opracowała w 1928, wspólnie z S. Ostrowskim, projekt polichromii kamienic Rynku Starego Miasta w Warszawie; uczestniczyła też w jego realizacji. Brała także udział w dekoracji wnętrz statku Batory (1934) i statku Piłsudski (1935), a także sali warszawskiej cukierni Wedla (1935). Uprawiała ponadto szeroko zakrojoną działalność ilustratorską zdobiąc m.in. tak ekskluzywne wydawnictwa jak: „Pastorałka złożona z 7 kolęd” (1915), „Sielanki Szymonowica” (1926), „Treny Kochanowskiego” (1930) i „Muzyka Podhala” S.A. Mierczyńskiego. Bibliofilskie standardy osiągnęły ilustrowane przez nią książki takie jak: „Monachomachia czyli Wojna Mnichów” Krasickiego (1921), „Jak baba diabła wyonacyła” Tetmajera (1921) czy „Rymy dziecięce” Iłłakowiczówny (1922). Jako scenograf współpracowała z Teatrem Miejskim im. Słowackiego w Krakowie; była autorką dekoracji i kostiumów do baletu „Harnasie” wystawionego w Warszawie (1938), Brukseli, Paryżu i Nowym Jorku (1939). Nazywana jest „księżniczką sztuki polskiej”.

Opr. na podstawie:
Angelika Kuźniak „Stryjeńska. Diabli nadali”, Wydawnictwo Czarne 2015
Zofia Stryjeńska : 1891-1976 : katalog z wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, październik 2008 – styczeń 2009. Wydawca Muzeum Narodowe w Krakowie, 2008. Tu tekst Marka Sosenko, O pocztówkach.

Na fotografii pocztówki wydane przez PCK w 1949 roku.

 

O różnych formach wsparcia finansowego dla działalności Polskiego Czerwonego Krzyża w okresie międzywojennym pisaliśmy w ciekawostce nr 17.
Było między innymi o opłatach od publicznych zabaw, rozrywek i widowisk na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża regulowanych rozporządzeniami i ustawami rządowymi. Inną formą pomocy finansowej państwa, zaraz po powstaniu naszej organizacji, była możliwość dobrowolnych dopłat przez obywateli do znaczków pocztowych. Możliwość taka wprowadzona została w 1921 roku i dotyczyła serii znaczków z polskim ułanem, kawalerzystą. Same znaczki nie były związane z Czerwonym Krzyżem – była to seria wydana w roku 1919, przedrukowana w 1921 r z dopłatą 30 mk na Czerwony Krzyż. Seria obejmowała 4 znaczki w kolorach jasnoczerwony, brązowy, brązowokarmelowoczerwony i zielony.